বৃহস্পতিবাৰে অন্ত পৰিল ভাৰতীয় ইতিহাসৰ এটা যুগৰ। দেশৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী তথা বিশ্ববিখ্যাত অৰ্থনীতিবিদ ড০ মনমোহন সিঙৰ বিয়োগৰ খবৰে শোকস্তব্ধ কৰি তুলিছে সমগ্ৰ দেশবাসীক। ভাৰতীয় অৰ্থনীতিক শক্তিশালী কৰাৰ অন্যতম কাণ্ডাৰী ড০ মনমোহন সিং বিগত বহু দিনৰ পৰাই বাৰ্ধক্যজনিত শাৰীৰিক অসুস্থতাত ভুগি আছিল। দিল্লীৰ অল ইণ্ডিয়া ইনষ্টিটিউট অৱ মেডিকেল ছায়েন্সে এক বিবৃতিযোগে প্ৰকাশ কৰা মতে, শাৰীৰিক অসুস্থতাৰ বাবে বৃহস্পতিবাৰে সন্ধিয়া বাসগৃহতে হঠাৎ অচেতন হৈ ঢলি পৰিছিল ৯২ বৰ্ষীয় প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰীগৰাকী। ইয়াৰ পিছতে লগে লগে তেওঁক এইমছৰ জৰুৰীকালীন বিভাগত ভৰ্তি কৰোৱা হয় যদিও অশেষ প্ৰচেষ্টাৰ অন্তত অৱশেষত নিশা চিকিৎসকে মৃত ঘোষণা কৰে। 

একেৰাহে দুটাকৈ কাৰ্যকালৰ বাবে ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰীৰূপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰা ড০ মনমোহন সিঙৰ ব্যক্তিগত ভাৱমূৰ্তিত কেতিয়াও কোনো দাগ নালাগিছল। দেশৰ অৰ্থনৈতিক সংকটৰ সময়ত ভাৰতৰ বিশ্বমুখী যাত্ৰাৰ পথ প্ৰদৰ্শক সিঙক 'এক্সিডেণ্টেল প্ৰাইম মিনিষ্টাৰ’, 'মৌন মোহন সিং’ আদি নামেৰে ইতিকিং কৰে বিৰোধীয়ে। কিন্তু ৰাজনৈতিক 'হাহাকাৰ’ৰ পৰা বহু যোজন দূৰৈত থাকি দেশৰ হকে তেওঁ আগবঢ়োৱা অৱদানক স্বীকাৰ কৰিবলৈ বাধ্য প্ৰতিজন ভাৰতীয়। তেওঁৰ কৃতিত্বই সমাদৰ লাভ কৰে বিশ্বৰ প্ৰেক্ষাপটত।

ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ কৃতিত্ব তেওঁৰ হাতত। ২০০৪ চনৰ পৰা ২০১৪ চনলৈকে প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে তেওঁৰ কাৰ্যকাল হওক বা তাৰ পূৰ্বে বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে হওক, দেশৰ ভেটি গঢ়াত তেওঁৰ অৱদান ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাই পৃষ্ঠাই লিপিবদ্ধ। মনমোহন সিঙৰ নামত আন এক কৃতিত্বও আছে; ১৯৮৪ চনৰ শিখ হিংসাৰ বাবে সংসদত ক্ষমা খুজিছিল মনমোহন সিঙে। ১৯৮৪ চনৰ সেই শিখ হিংসাত প্ৰাণ হেৰুৱাইছিল প্ৰায় ৩০০০ শিখে।

মনমোহন সিঙৰ দ্বিতীয়টো কাৰ্যকালৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে বহু চৰ্চিত হৈছিল। এই সময়ছোৱাত দুৰ্নীতিৰ বহু গোচৰ পোহৰলৈ আহিছিল। ৰাজনৈতিক বিশ্লেষসকলৰ মতে, কংগ্ৰেছৰ ওপৰত লগা এই কেলেংকাৰীৰ দাগেই ২০১৪ চনৰ লোকসভা নিৰ্বাচনত মোদীৰ উত্থান আৰু কংগ্ৰেছৰ পৰাজয়ৰ মূল কাৰণ আছিল। সেই সময়ত প্ৰধানমন্ত্ৰী পদৰ বিজেপি প্ৰাৰ্থী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ শ্লোগানেই হৈ পৰিছিল- 'না খাউংগা, না খানে দুংগা’। 

জন্ম পঞ্জাৱত, কেম্বব্ৰিজৰ পৰা স্নাতকোত্তৰ

মনমোহন সিঙৰ জন্ম হৈছিল ১৯৩২ চনৰ ২৬ ছেপ্টেম্বৰত অবিভক্ত ভাৰতৰ পঞ্জাৱ প্ৰদেশত। এই অংশ এতিয়া পাকিস্তানত। পঞ্জাৱ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা অধ্যয়ন কৰি কেম্ব্ৰিজ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা স্নাতকোত্তৰ আৰু অক্সফৰ্ডৰ পৰা তেওঁ ডি ফিল কৰে।

মনমোহন সিঙৰ কন্যা দমন সিঙে নিজৰ কিতাপত লিখিছে যে কেম্ব্ৰিজত পঢ়ি থকা সময়ত আৰ্থিক অসুবিধাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল। দমন সিঙে লিখিছে, “তেওঁৰ টিউচন আৰু জীৱন-যাপনৰ খৰচ বছৰি প্ৰায় ৬০০ পাউণ্ড আছিল। পঞ্জাৱ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বৃত্তিৰ পৰা তেওঁ প্ৰায় ১৬০ পাউণ্ড লাভ কৰিছিল, বাকীখিনিৰ বাবে তেওঁ দেউতাকৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হৈছিল। মনমোহনে অতি সহজ আৰু কম খৰছী জীৱন যাপন কৰিছিল। ডাইনিং হলত ৰাজসাহায্যযুক্ত খাদ্য তুলনামূলকভাৱে সস্তা আছিল, যাৰ মূল্য আছিল দুই চিলিং ছয় পেন্স।''

দমন সিঙে পিতৃক "ঘৰুৱা কামত সম্পূৰ্ণ অসহায়" বুলি অভিহিত কৰি তেওঁৰ গ্ৰন্থত লিখিছে, "তেওঁ কণী বইল কৰিবও নাজানে আৰু টিভিটোও অন কৰিব নোৱাৰে।"

সহমতৰ জৰিয়তে গঢ় লৈ উঠা এগৰাকী নেতা

১৯৯১ চনত ভাৰতৰ বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে কাৰ্যভাৰ গ্ৰহণ কৰিছিল ড০ মনমোহন সিঙে। এই সময়ত দেশৰ অৰ্থনৈতিক অৱস্থা আছিল অতি শোচনীয় পৰিস্থিতিত। তেওঁৰ এই অকল্পনীয় নিযুক্তিয়ে তেওঁৰ দীঘলীয়া আৰু সফল কেৰিয়াৰক এক নতুন উচ্চতা প্ৰদান কৰে। ইয়াৰ পূৰ্বে শিক্ষাবিদ আৰু আমোলা হিচাপে তেওঁ কাম কৰাৰ উপৰিও চৰকাৰৰ অৰ্থনৈতিক উপদেষ্টা হিচাপেও অৱদান আগবঢ়াইছিল। ভাৰতীয় ৰিজাৰ্ভ বেংকৰ গৱৰ্ণৰ হিচাপেও কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰিছিল সিঙে।

বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে প্ৰথম ভাষণত তেওঁ ভিক্টৰ হুগোৰ উদ্ধৃতি দি কৈছিল, “যাৰ সময় আহি পৰিছে, সেই ধাৰণাক এই পৃথিৱীৰ কোনো শক্তিয়েই ধৰি ৰাখিব নোৱাৰে।” এই ভাষণেই আছিল তেওঁৰ অভিলাষী আৰু অভূতপূৰ্ব অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ কাৰ্যসূচীৰ আৰম্ভণি। তেওঁ কৰ কৰ্তন কৰিছিল, টকাৰ বিমুদ্ৰাকৰণ কৰিছিল, চৰকাৰী কোম্পানীক ব্যক্তিগতকৰণ কৰিছিল আৰু বিদেশী বিনিয়োগক প্ৰসাৰিত কৰিছিল। তেওঁৰ এই পদক্ষেপেই ১৯৯০ৰ দশকত ভাৰতক এক নতুন অৰ্থনৈতিক উচ্চতা প্ৰদান কৰিবলৈ সক্ষম হয়। 

দ্য এক্সিডেণ্টেল প্ৰাইম মিনিষ্টাৰঃ মনমোহন সিঙৰ অপ্ৰত্যাশিত নেতা হিচাপে উত্থান

মনমোহন সিঙে ভালদৰেই জানিছিল যে তেওঁৰ কোনো ৰাজনৈতিক গণ ভিত্তি নাই। তেওঁৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী পদত উত্থান বহুতৰে বাবে এক অবিশ্বাস্য ঘটনা আছিল। ১৯৯৯ চনত লোকসভা নিৰ্বাচনত প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা কৰি পৰাজিত হয় মনমোহন সিং। ইয়াৰ পিছতে তেওঁক কংগ্ৰেছে ৰাজ্যসভালৈ প্ৰেৰণ কৰে। ২০০৪ চনত যেতিয়া ছোনিয়া গান্ধীয়ে প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পদ গ্ৰহণ কৰিবলৈ অস্বীকাৰ কৰে, তেতিয়া কংগ্ৰেছ দলক বিকল্প প্ৰাৰ্থীৰ প্ৰয়োজন হয়। সিঙৰ অসাধাৰণ পেছাদাৰিত্ব আৰু দেশপ্ৰেমৰ ওপৰতো ছোনিয়া গান্ধীৰ আস্থা আছিল। ফলত মনমোহন সিঙক প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে নিযুক্তি দিয়া হয়। ৰাজনৈতিক ক্ষেত্ৰখনত তেওঁৰ জনপ্ৰিয়তা সীমিত হ’লেও তেওঁৰ বিশাল অভিজ্ঞতা আৰু বিত্তীয় কৌশলে তেওঁক প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে ফলপ্ৰসূ কৰি তুলিছিল। যদিও তেওঁৰ ওপৰত "এক্সিডেণ্টেল পিএম" বুলি লেবেল লগোৱা হৈছিল, তথাপিও তেওঁৰ নেতৃত্ব শৈলীয়েই ভাৰতলৈ অধিক অৰ্থনৈতিক আৰু কূটনৈতিক সফলতা কঢ়িয়াই আনিছিল।

মনমোহন সিঙৰ নেতৃত্ব আছিল সাধাৰণ নেতৃত্বতকৈ সম্পূৰ্ণ পৃথক। ৰাজনৈতিক প্ৰতিবাদ আৰু নিৰ্বাচনী পৰাজয়ৰ মাজতো তেওঁ শক্তিশালী স্থিতি গ্ৰহণ কৰি ৰাজনীতিৰ এক নতুন যুগৰ সূচনা কৰে। ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি তেওঁৰ দৃষ্টিভংগী আছিল আধুনিক, সমন্বিত আৰু প্ৰাগমেটিক। যদিও তেওঁক "আকস্মিক" প্ৰধানমন্ত্ৰী বুলি অভিহিত কৰা হৈছিল, তথাপিও তেওঁৰ কাৰ্যকালত ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি আৰু অৰ্থনৈতিক খণ্ডৰ পৰিসৰ অতুলনীয় আছিল। ২০০৪-২০১৪ চনৰ এই সময়ছোৱাত ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক বিকাশৰ গতি আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মঞ্চলৈ ভাৰতৰ উত্থান কেৱল মনমোহন সিঙৰ অক্লান্ত প্ৰচেষ্টাৰ ফচল বুলি মন্তব্য কৰে বিশ্লেষকসকলে। 

প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে তেওঁ প্ৰচাৰবিমুখ হ’লেও এগৰাকী নিৰৱ সাধকৰ দৰেই মনমোহন সিঙে কৰি গৈছিল দেশ মাতৃৰ সেৱা। তেওঁৰ সময়ত পাৰমাণৱিক চুক্তি, অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সম্পৰ্কত গ্ৰহণ কৰা যুগান্তকাৰী পদক্ষেপ আদি আজিও আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু।

সমালোচকসকলে কয় যে মনমোহন সিঙক প্ৰধানমন্ত্ৰী নিযুক্তি দিলেও প্ৰকৃত ক্ষমতা আছিল ছোনিয়া গান্ধীৰ হাতত। প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে প্ৰথম কাৰ্যকালত মনমোহন সিঙৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ সফলতা আছিল আমেৰিকাৰ সৈতে হোৱা পাৰমাণৱিক চুক্তি। এই ঐতিহাসিক চুক্তি তেওঁৰ সময়ত স্বাক্ষৰিত হৈছিল আৰু ইয়াৰ বাবেই ভাৰতে আমেৰিকাৰ পাৰমাণৱিক প্ৰযুক্তিৰ সুবিধা লাভ কৰিছিল।

কিন্তু এই চুক্তিৰ বাবেও মূল্য দিবলগীয়া হৈছিল। মনমোহন সিং চৰকাৰক সমৰ্থন কৰা বাওঁপন্থী দলসমূহে সমৰ্থন প্ৰত্যাহাৰ কৰে। যাৰ বাবে সংখ্যাগৰিষ্ঠতা পাবলৈ কংগ্ৰেছে কঠোৰ পৰিশ্ৰম কৰিবলগীয়া হয়। ই আন দলৰ পৰা সমৰ্থন বিচাৰিব লগা হৈছিল আৰু এই সময়ছোৱাত কংগ্ৰেছে সাংসদৰ সমৰ্থন ক্ৰয় কৰিবলৈ ধন খৰচ কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈছিল।

মনমোহন সিং সহমত স্থাপনৰ পক্ষত আছিল। যি সময়ত মিত্ৰশক্তিক পতিয়ন নিয়াবলৈ কঠিন হৈ পৰিছিল সেই সময়ত তেওঁ মিত্ৰজোঁটৰ চৰকাৰৰ দায়িত্ব লয়। তেওঁ আছিল কণ্ঠস্বৰ। মনমোহন চৰকাৰক সমৰ্থন কৰা আঞ্চলিক দলসমূহেও অতি উৎসাহেৰে দাবী উত্থাপন কৰে। আন সমৰ্থক দলসমূহো ইয়াত পিছ পৰি থকা নাছিল। কিন্তু মনমোহন সিঙে তেওঁৰ বিশ্বাসযোগ্যতা আৰু বুদ্ধিমত্তাৰ বাবে অপৰিসীম সন্মান লাভ কৰিছিল।

তেওঁক নৰম ব্যক্তিত্বৰ অধিকাৰী বুলি গণ্য কৰা হৈছিল আৰু সিদ্ধান্ত ল’বলৈ অক্ষম বুলি কোৱা হৈছিল। একাংশ সমালোচকে কয় যে তেওঁৰ কাৰ্যকালত অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ গতি লেহেমীয়া হৈছিল। বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে তেওঁ যিবোৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰ আৰম্ভ কৰিছিল, সেইবোৰ তেওঁ প্ৰধানমন্ত্ৰী হৈ থকাৰ সময়ত আগুৱাই নিব পৰা নাছিল।

মনমোহন সিঙে ২০০৯ চনত দ্বিতীয়বাৰৰ বাবে কংগ্ৰেছক নিৰ্ণায়ক নিৰ্বাচনী জয়ৰ দিশত আগুৱাই লৈ যায়। কিন্তু বিজয়ৰ জিলিকনি অতি সোনকালেই শেষ হৈ গ’ল, আৰু তেওঁৰ দ্বিতীয়টো কাৰ্যকাল বেছিভাগেই ভুল কাৰণত বাতৰিৰ শিৰোনামত আছিল — তেওঁৰ মন্ত্ৰীসভাৰ কেইবাজনো মন্ত্ৰীৰ বিৰুদ্ধে এনে কেলেংকাৰীৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈছিল, যাৰ ফলত দেশৰ কোটি কোটি ডলাৰৰ লোকচান হোৱা বুলি অভিযোগ উঠিছিল। বিৰোধীয়ে বাৰে বাৰে সংসদ স্থবিৰ কৰি ৰাখিছিল, আৰু নীতিগত স্থবিৰতাৰ ফলত দেশখনে ভয়াৱহ অৰ্থনৈতিক মন্দাৱস্থাৰ সন্মুখীন হৈছিল।

বিজেপিৰ জ্যেষ্ঠ নেতা এল কে আদৱানীয়ে সিং ভাৰতৰ “আটাইতকৈ দুৰ্বল প্ৰধানমন্ত্ৰী” বুলি অভিহিত কৰিছিল তেতিয়া। এই সন্দৰ্ভত মনমোহন সিঙে নিজৰ কাৰ্যকাল ৰক্ষা কৰি কয় যে তেওঁৰ চৰকাৰে দেশ আৰু জনসাধাৰণৰ কল্যাণৰ বাবে “পূৰ্ণ দায়বদ্ধতা আৰু নিষ্ঠা”ৰে কাম কৰে।

বাস্তৱবাদী বৈদেশিক নীতি

নিজৰ বৈদেশিক নীতিত মনমোহন সিঙে আগুৱাই লৈ গৈছিল তেওঁৰ পূৰ্বসূৰী দুজনৰ প্ৰাগমেটিক ৰাজনীতি। তেওঁ পাকিস্তানৰ সৈতে শান্তি প্ৰক্ৰিয়া আৰম্ভ কৰিছিল, কিন্তু পাকিস্তানী উগ্ৰপন্থীৰ আক্ৰমণৰ বাবে স্থবিৰ হৈ পৰিছিল এই প্ৰক্ৰিয়া। ২০০৮ চনৰ নৱেম্বৰ মাহত মুম্বাই আক্ৰমণ আৰু বোমা বিস্ফোৰণত ইয়াৰ চৰম ৰূপ দেখা গৈছিল।

তেওঁ চীনৰ সৈতে সীমা বিবাদ সমাধানৰ চেষ্টা চলাই ৪০ বছৰতকৈও অধিক সময় ধৰি বন্ধ হৈ থকা নাথু লা প্ৰণালী পুনৰ মুকলি কৰাৰ বাবে চুক্তিত উপনীত হয়। মনমোহন সিঙে আফগানিস্তানলৈ আৰ্থিক সাহায্য বৃদ্ধি কৰি প্ৰায় ৩০ বছৰৰ ভিতৰত আফগানিস্তান ভ্ৰমণ কৰা প্ৰথমজন ভাৰতীয় নেতা হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। অৱশ্যে একে সময়তে ভাৰতৰ পুৰণি মিত্ৰ ইৰাণৰ সৈতে সম্পৰ্ক শেষ কৰাৰ ইংগিত দি বহু বিৰোধী নেতাক তেওঁ ক্ষুব্ধও কৰি তুলিছিল।

সাধাৰণ আৰু শান্ত মনোভাৱঃ মনমোহন সিঙৰ ব্যক্তিত্বৰ বিশেষ দিশ

ভাৰতৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ড০ মনমোহন সিং আছিল এগৰাকী সহজ-সৰল আৰু শান্তিপ্ৰিয় ব্যক্তি, যিয়ে সদায় নিৰৱ আচৰণ বজাই ৰাখিছিল আৰু সহজ-সৰল জীৱনশৈলীৰ বাবে পৰিচিত আছিল। তেওঁ কেতিয়াও কোনো ধৰণৰ প্ৰচাৰ বা অত্যধিক সংবাদ মাধ্যমৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰাত আগ্ৰহী নাছিল, যিটো তেওঁৰ ৰাজনৈতিক জীৱনৰ এক সুকীয়া দিশ হৈ আহিছে। 

মনমোহন সিং আছিল মৃদুভাষী, কিন্তু স্পষ্টবাদী। একাধিক বিষয়ত তেওঁৰ মৌনতা আৰু শান্ত আচৰণ বহুতৰে বাবে প্ৰেৰণাদায়ক হৈ পৰিছিল। এটা উল্লেখযোগ্য উদাহৰণ হ’ল ২০১২ চনত কয়লা খনিৰ অবৈধ আবণ্টন কেলেংকাৰীৰ সন্দৰ্ভত যেতিয়া তেওঁক প্ৰশ্ন কৰা হৈছিল তেতিয়া তেওঁ কৈছিল, “হাজাৰ শব্দৰ উত্তৰতকৈ এই মৌনতা উত্তম।”

কিন্তু সাম্প্ৰতিক ৰাজনীতিত তেওঁৰ মৌনতা যেন বিৰোধী আৰু সমালোচকসকলৰ বাবে উপহাসৰ এক আহিলাহে হৈ পৰিছিল। নভৱাকৈ লাভ কৰা প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ পদ আৰু কম কথা কোৱাৰ অভ্যাসৰ বাবে তেওঁক বাৰাম্বাৰ আক্ৰমণৰ লক্ষ্য কৰি লৈছিল চৰকাৰৰ আঙুলিৰ ঠাঁৰত নচা সংবাদ মাধ্যমেও। এনে কাৰণতে ২০১৪ চনত দিয়া এক সাক্ষাৎকাৰত ড০ সিঙে কৈছিল, “মই আন্তৰিকতাৰে বিশ্বাস কৰোঁ যে বৰ্তমানৰ সংবাদ মাধ্যম আৰু সংসদৰ বিৰোধী দলতকৈ ইতিহাস মোৰ প্ৰতি অধিক বিনম্ৰ হ’ব।”

ৰাজনৈতিক জীৱনত তেওঁ আছিল অদম্য, আৰু একাধিক বিতৰ্ক আৰু অভিযোগৰ মাজতো তেওঁ নিজৰ শান্তিপূৰ্ণ মনোভাৱ বজাই ৰাখিব পাৰিছিল। ২০১৫ চনত যেতিয়া তেওঁক আদালতত হাজিৰ হ’বলৈ চমন প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল, তেতিয়া তেওঁ কৈছিল, “মই সত্যৰ বাবে সাজু।” এই দৃঢ়তা আৰু আত্মবিশ্বাস তেওঁৰ নেতৃত্বৰ অটল দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰতিফলন আছিল।

২০১৪ চনত প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ কাৰ্যকাল অন্ত পৰাৰ পিছতো কংগ্ৰেছৰ এজন গুৰুত্বপূৰ্ণ নেতা হিচাপে ৰাজনীতিত সক্ৰিয় হৈ থকাৰ লগতে চলি থকা সংকটসমূহ সমাধানৰ ক্ষেত্ৰত বাৰে বাৰে নিজস্ব মতামত আৰু পৰামৰ্শ আগবঢ়াই আহিছিল সিঙে। বিশেষকৈ ২০২০ চনত ক’ভিড-১৯ মহামাৰীৰ পিছত তেওঁ দেশৰ অৰ্থনীতিৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ বাবে তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপৰ কথা উল্লেখ কৰিছিল- মানুহক নগদ ধনৰ সাহায্য প্ৰদান, ব্যৱসায়ীক মূলধন প্ৰদান, বিত্তীয় খণ্ডৰ সমস্যা সমাধান।

মনমোহন সিঙৰ ব্যক্তিগত জীৱন আছিল অতি পৰিয়ালমুখী। তেওঁৰ পত্নী আৰু তিনিগৰাকী কন্যা তেওঁৰ জীৱনৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ আছিল। ৰাজনৈতিক জীৱনৰ বাহিৰতো তেওঁ আছিল সৰলতা আৰু নিৰৱতাৰে জীৱন যাপন কৰা এজন সাধাৰণ ব্যক্তি। তেওঁৰ নেতৃত্বত ভাৰতীয় অৰ্থনীতি আৰু বৈদেশিক নীতিয়ে যি নতুন উচ্চতা লাভ কৰিলে, তাৰ বাবে তেওঁৰ অৱদান ইতিহাসৰ পাতত চিৰদিনৰ বাবে স্মৰণীয় হৈ থাকিব।

অসমৰ সৈতে মনমোহন সিঙৰ গভীৰ সম্পৰ্কঃ গুৱাহাটী যাৰ দ্বিতীয় ঘৰ

"মই এখন দুৰ্গম আৰু ধূলিময় গাঁৱত জন্ম লৈছিলো, যিখন গাঁও এতিয়া ভাৰতৰ অংশও নহয়। কম বয়সতে মই গৃহহীন হৈ প্ৰব্ৰজনকাৰী হৈ পৰিছিলো। কিন্তু অসমতে মই এটা ঘৰ পালো, যিয়ে মোক নিজৰ বুলি অনুভৱ কৰাইছিল।’’ ২০১২ চনত অসমবাসীৰ প্ৰতি কৃতজ্ঞতা জ্ঞাপন কৰি এক ভাষণত এনেদৰে মন্তব্য কৰিছিল তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ড০ মনমোহন সিঙে। 

অসমৰ সৈতে মনমোহন সিঙৰ সম্পৰ্ক আছিল এক অতুলনীয় ৰাজনৈতিক আৰু ব্যক্তিগত যাত্ৰাৰ অংশ। বৰ্তমানৰ পাকিস্তানৰ চকৱাল জিলাৰ গাহ গাঁৱত জন্মগ্ৰহণ কৰা মানুহজনে এদিন ঘৰ বিচাৰি পাইছিল অসমত। ১৯৪৭ চনত ভাৰত আৰু পাকিস্তান বিভাজনৰ সময়ত মনমোহন সিঙৰ পৰিয়াল ভাৰতলৈ প্ৰব্ৰজন কৰি হালদ্বাণীত বসতি স্থাপন কৰিছিল। ১৯৯১ চনত ভাৰতৰ বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে শপত গ্ৰহণ কৰাৰ সময়ত অসমৰ পৰা ৰাজ্যসভালৈ মনোনীত হৈছিল। অসমৰ সৈতে তেওঁৰ সম্পৰ্কৰ আৰম্ভণি ঘটিছিল ইয়াৰ পৰাই, যি সম্পৰ্ক পৰৱৰ্তী তিনিটা দশকলৈকে তেওঁ বৰ্তাই ৰাখিছিল৷

১৯৯১ চনত তেতিয়াৰ প্রধানমন্ত্ৰী পি ভি নৰসিংহ ৰাওৱে মনমোহন সিঙক ভাৰতৰ বিত্তমন্ত্ৰী হিচাপে মনোনীত কৰিছিল, তেতিয়া তেওঁক ৰাজ্যসভালৈ মনোনীত কৰিবলৈ অসমৰ পৰা এখন আসন আবণ্টন দিয়া হয়। অসমৰ তদানীন্তন কংগ্ৰেছ চৰকাৰে মনমোহন সিঙৰ মনোনয়নৰ সমৰ্থন কৰিছিল। বিশেষকৈ মনমোহন সিঙৰ সৈতে অসমৰ সম্পৰ্ক গঢ় লৈ উঠিছিল যেতিয়া তেওঁ গুৱাহাটীৰ সৰুমটীয়াৰ নন্দন নগৰত এটা ঘৰ ভাড়াত লয়। এই ঘৰটো অসমৰ প্ৰাক্তন মুখ্যমন্ত্ৰী হিতেশ্বৰ শইকীয়াৰ বাসগৃহৰ চৌহদত আছিল আৰু ১৯৯১ চনৰ পৰা ২০১৯ চনলৈ ৰাজ্যসভাৰ সদস্য হিচাপে থকা সময়ছোৱাত মনমোহন সিঙৰ একমাত্ৰ ঠিকনা হৈ পৰিছিল গুৱাহাটীৰ সৰুমটীয়াৰ নন্দন নগৰত থকা গৃহ নং ৩৯৮৯।

হিতেশ্বৰ শইকীয়াৰ পত্নী তথা মনমোহন সিঙৰ ঘৰৰ মালিকনী হেমপ্ৰভা শইকীয়াই কয়, ‘অসমৰ তেতিয়াৰ মুখ্যমন্ত্ৰী, মোৰ স্বামীয়ে পি ভি নৰসিংহ ৰাওক কৈছিল যে মনমোহন সিঙক অসমৰ পৰা ৰাজ্যসভালৈ পঠিয়াব পাৰি। এয়াই আছিল অসমৰ পৰা তেওঁৰ মনোনয়নৰ আৰম্ভণি।" তেওঁ লগতে কয়, "আনকি আদালতেও কৈছিল যে অসমত মাটিৰ গৰাকী নহ'লেও ৰাজ্যসভালৈ মনোনীত হ'ব পাৰে।"

অসমৰ পৰা মনমোহন সিঙৰ এই মনোনয়নক লৈ একাংশ বিৰোধী দলৰ মাজত প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সৃষ্টি হয়। তেওঁলোকে যুক্তি দিছিল যে মনমোহন সিঙৰ অসমত স্থায়ী বাসস্থান নথকাৰ বাবে মনোনয়ন বাতিল হ’ব পাৰে। কিন্তু মনমোহন সিঙে এই প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ সন্মুখীন হৈ ৰাজ্যসভাত শপত গ্ৰহণ কৰি অসমৰ বাবে কাম কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰে। প্ৰাক্তন মুখ্যমন্ত্ৰী হিতেশ্বৰ শইকীয়াৰ পত্নী হেমপ্ৰভা শইকীয়াই কয়, "যেতিয়া বহুতে তেওঁক ৰাজ্যসভালৈ মনোনীত কৰাটো উচিত নহ'ব বুলি ভাবিছিল, তেতিয়াও তেওঁ অসমৰ সৈতে থকা সম্পৰ্কক মূল্য দিছিল।"

অসমৰ সৈতে তেওঁৰ সম্পৰ্কৰ গভীৰতা বিশেষ আছিল। ৰাজ্যসভালৈ মনোনয়ন লাভ কৰাৰ পিছৰে পৰা তেওঁ অসমৰ উন্নয়নত কেইবাটাও গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে। সাংসদ স্থানীয় উন্নয়ন পুঁজিৰ জৰিয়তে তেওঁ অসংখ্য বিদ্যালয় পুনৰ নিৰ্মাণ কৰে, স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত ব্লাড বেংক স্থাপন কৰে, গুৱাহাটীৰ ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ পাৰত এখন উদ্যান নিৰ্মাণ কৰে। ইয়াৰ উপৰিও তেওঁ বগীবিল দলং নিৰ্মাণ, ঢলা শদিয়া দলং, যোৰহাটৰ নেচনেল ইনষ্টিটিউট অৱ ডিজাইন, উত্তৰ-পূব ৰেলৱেৰ উন্নয়ন আৰু উত্তৰ-পূৱ ঔদ্যোগিক নীতি প্ৰণয়নত অৰিহণা যোগাইছিল।

হিন্দুস্তান টাইমছৰ এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি ২০০৪ চনত যেতিয়া সিঙক প্ৰধানমন্ত্ৰী হিচাপে মনোনীত কৰা হৈছিল, তেতিয়া গুৱাহাটীৰ নন্দন নগৰত থকা তেওঁৰ ঘৰটোৱেই আছিল সিঙৰ ‘নিৰৱ ঠিকনা’। কংগ্ৰেছ নেতা হিতেশ্বৰ শইকীয়াৰ পুত্ৰ তথা বৰ্তমান বিধানসভাৰ বিৰোধী দলপতি দেৱব্ৰত শইকীয়াই কয়, ‘মনমোহন সিং আছিল এক আদৰ্শ। তেওঁ অসমৰ বাবে নিৰৱে কাম কৰি গৈছিল, তেওঁৰ মনোযোগ কেৱল অসমৰ উন্নয়ন আৰু শান্তিৰ ওপৰত আছিল। মই তেওঁক অসমৰ সৈতে সম্পৰ্কিত বুলি গণ্য কৰোঁ কাৰণ তেওঁ সদায় আমাৰ লগত আছিল, আমাৰ প্ৰগতিৰ বাবে কাম কৰি গৈছিল।"

তেওঁ আৰু কয়, "তেওঁৰ কামৰ বাবেই অসম এখন উন্নত ৰাজ্য হিচাপে পৰিচিত হৈছে। অসমে তেওঁৰ অৱদান কেতিয়াও পাহৰিব নোৱাৰে।"

অসমক প্ৰতিনিধিত্ব কৰি ৰাজ্যসভাৰ সদস্য হৈ থকাৰ সময়তে দিল্লীৰ পৰা দিছপুৰৰ এটা ভোটগ্ৰহণ কেন্দ্ৰলৈ স্থানান্তৰিত কৰা হৈছিল ড০ মনমোহন সিং আৰু তেওঁৰ ভোট। ২০১৯ চনত তেওঁৰ অসমৰ ৰাজ্যসভাৰ সদস্যপদ সমাপ্ত হোৱাৰ পিছত সিঙক ৰাজস্থানৰ পৰা মনোনীত কৰা হয়। আৰু তেতিয়ালৈকে অসমেই ঠিকনা হৈ পৰা সিঙৰ অসমৰ সৈতে সম্পৰ্কতো যেন যতি পৰে। বেদব্ৰত শইকীয়াই কয় যে ১৯৯১ চনৰ পৰা ২০১৯ চনলৈকে গুৱাহাটীত থকা ভাড়াঘৰৰ ভাড়ি প্ৰদান কৰি আহিছিল মনমোহন সিঙে। ইয়াৰ পিছতে তেওঁ নিজৰ ঠিকনা সলনি কৰে।

সুদীৰ্ঘ চাৰিটা কাৰ্যকাল অসমৰ পৰা মনোনীত হৈও ড০ মনমোহন সিঙৰ অসমৰ সৈতে সম্পৰ্ক কোনো বিশেষ নাছিল বুলিও একাংশই অভিযোগ কৰি আহিছে। অসমত সিঙৰ আছিল এটা ভাড়াঘৰ, কিন্তু সেই ঘৰত এদিনো নিশা কটাই নাপালে তেওঁ। একমাত্ৰ ভোট প্ৰদান কৰিবলৈ অসমলৈ অহা ড০ মনমোহন সিঙে অসমৰ হকে প্ৰধানমন্ত্ৰী হৈ থকা সময়তো বিশেষ একো কৰিব নোৱাৰিলে বুলিও একাংশই খেদ ব্যক্ত কৰি আহিছে।

প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ বিয়োগত শোকৰ জোৱাৰ

প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ড০ মনমোহন সিঙৰ মৃত্যুত গভীৰ শোক প্ৰকাশ কৰিছে ভাৰত তথা বিশ্বৰ শীৰ্ষ ৰাজনৈতিক নেতাসকলে। প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীয়ে শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জ্ঞাপন কৰি কয় যে ভাৰতে নিজৰ এজন সন্মানীয় নেতাক হেৰুৱাইছে। মোদীয়ে আৰু উল্লেখ কৰে, "মনমোহন সিং জী আৰু মোৰ মাজত নিয়মীয়াকৈ আলোচনা হৈছিল, যেতিয়া তেওঁ প্ৰধানমন্ত্ৰী আছিল আৰু মই গুজৰাটৰ মুখ্যমন্ত্ৰী আছিলো। তেওঁ সদায় গভীৰ বিষয়ৰ ওপৰত আলোচনা কৰিব জানিছিল। তেওঁৰ জ্ঞান আৰু বিনম্ৰতা আছিল অতিশয় প্ৰশংসনীয়।"

ৰাষ্ট্ৰপতি দ্ৰৌপদী মুৰ্মুৱে এক আৱেগিক বাৰ্তা প্ৰকাশ কৰি লিখিছে, "শিক্ষা আৰু প্ৰশাসন দুয়োটাতে জন্মগত প্ৰতিভা প্ৰদৰ্শন কৰা সেই বিৰল ৰাজনীতিবিদসকলৰ ভিতৰত প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ড০ মনমোহন সিং আছিল অন্যতম।" ৰাষ্ট্ৰপতিগৰাকীয়ে আৰু লিখিছে, "তেওঁ (মনমোহন সিং) তেওঁৰ দেশপ্ৰেম, অদম্য ৰাজনৈতিক জীৱন আৰু গভীৰ বিনম্ৰতাৰ বাবে সদায় স্মৰণীয় হৈ থাকিব। তেওঁৰ মৃত্যু আমাৰ সকলোৰে বাবে এক বৃহৎ ক্ষতি।" ৰাষ্ট্ৰপতি মুৰ্মুৱে ড০ সিঙক শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জ্ঞাপন কৰাৰ লগতে তেওঁৰ পৰিয়াল, বন্ধু-বান্ধৱী আৰু অনুৰাগীলৈ আন্তৰিক সমবেদনা জ্ঞাপন কৰে।

কংগ্ৰেছ নেতা ৰাহুল গান্ধীয়ে ছ’চিয়েল মিডিয়াত শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জনাই লিখিছে, "মনমোহন সিং জীয়ে ভাৰতক অতি বুদ্ধিমত্তা আৰু নিষ্ঠাৰে নেতৃত্ব দিছিল। তেওঁৰ বিনম্ৰতা আৰু অৰ্থনীতিৰ গভীৰ অন্তৰ্দৃষ্টিয়ে সমগ্ৰ দেশক অনুপ্ৰাণিত কৰি আহিছে।" তেওঁ লগতে কয়, "শ্ৰীমতী কৌৰ আৰু তেওঁৰ পৰিয়ালৰ প্ৰতি মোৰ আন্তৰিক সমবেদনা জ্ঞাপন কৰিছো। মই এগৰাকী গুৰু আৰু পথ প্ৰদৰ্শকক হেৰুৱালোঁ। আমি লাখ লাখ মানুহে তেওঁক সন্মান আৰু গৌৰৱেৰে স্মৰণ কৰিম।"

কংগ্ৰেছৰ সাংসদ প্ৰিয়ংকা গান্ধীয়ে লিখিছে, "ৰাজনীতিৰ ক্ষেত্ৰত চৰ্দাৰ মনমোহন সিং জীয়ে যি সন্মান লাভ কৰিছিল, সেই সন্মান অতি কম সংখ্যক লোকেহে পায়। তেওঁৰ সততা আৰু নিষ্ঠা আমাৰ বাবে সদায় প্ৰেৰণাৰ উৎস হৈ থাকিব।" প্ৰিয়ংকা গান্ধীয়ে তেওঁৰ নেতৃত্ব আৰু মহান ব্যক্তিত্বৰ প্ৰতি গভীৰ শ্ৰদ্ধা প্ৰকাশ কৰি কয়, "তেওঁৰ আছিল এক অনন্য, মাৰ্জিত আৰু নম্ৰ চৰিত্ৰ যিয়ে ৰাজনীতিৰ কঠিন জগতখনতো নিজকে সৎ আৰু নিষ্ঠাৱান হিচাপে বজাই ৰাখিছিল।"

সমগ্ৰ বিশ্বজুৰি সমাদৃত প্ৰসিদ্ধ অৰ্থনীতিবিদ তথা প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰীগৰাকীৰ বিয়োগৰ খবৰৰ পিছতে গভীৰ শ্ৰদ্ধা আৰু শোক প্ৰকাশ কৰিছে বিশ্বৰ নেতাসকলেও। আমেৰিকাৰ বিদেশ মন্ত্ৰী এণ্টনি ব্লিংকেনে ড০ সিঙক আমেৰিকা-ভাৰত কৌশলগত অংশীদাৰিত্বৰ অন্যতম “শ্ৰেষ্ঠ চেম্পিয়ন” বুলি অভিহিত কৰে, আৰু আমেৰিকা-ভাৰত অসামৰিক পাৰমাণৱিক সহযোগিতা চুক্তিত তেওঁৰ মূল ভূমিকাক আলোকপাত কৰে। ব্লিংকেনে কয় যে ড° সিঙৰ কামে আমাৰ দুয়োখন দেশৰ মাজত বিগত দুটা দশকৰ কৃতিত্বৰ ভেটি স্থাপন কৰিছিল।

কানাডাৰ প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ষ্টিফেন হাৰ্পাৰে গভীৰ শোক প্ৰকাশ কৰি সিঙক “অসাধাৰণ বুদ্ধিমত্তা, সততা আৰু প্ৰজ্ঞাৰ” ব্যক্তি বুলি অভিহিত কৰে। হাৰ্পাৰে কয় যে ড০ সিঙৰ নেতৃত্বক ঘৰুৱা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত অতিশয় প্ৰশংসা কৰা হৈছিল আৰু ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক উন্নয়নত তেওঁৰ অৱদান অমূল্য।

আফগানিস্তানৰ প্ৰতি সিঙৰ অটল সমৰ্থনৰ কথা স্মৰণ কৰি আফগানৰ প্ৰাক্তন ৰাষ্ট্ৰপতি হামিদ কাৰ্জাইও শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জ্ঞাপন কৰে। কাৰ্জাই কয়, "ভাৰতে নিজৰ এজন মহান পুত্ৰক হেৰুৱাইছে। ড০ মনমোহন সিং আফগানিস্তানৰ এজন অভিন্ন বন্ধু আৰু মিত্ৰ আছিল। তেওঁৰ মৃত্যুত মই গভীৰ দুখ প্ৰকাশ কৰিছো।"

মালদ্বীপৰ প্ৰাক্তন ৰাষ্ট্ৰপতি মহম্মদ নাছিদেও শ্ৰদ্ধাঞ্জলি জনাই কয় যে তেওঁ সিঙক “এগৰাকী দয়ালু অভিভাৱক” বুলি স্মৰণ কৰে আৰু তেওঁক “ভাল বন্ধু” বুলি অভিহিত কৰে। নাছিদে কয় যে মই সদায় তেওঁক কাম কৰিবলৈ অতি ভাল মানুহ বুলি পাইছিলোঁ, মালদ্বীপৰ বাবে তেওঁ আছিল এক নিৰ্ভৰযোগ্য বন্ধু।

ৰাছিয়াই প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী সিঙৰ মৃত্যুত শোক প্ৰকাশ কৰাৰ লগতে দুয়োখন দেশৰ সম্পৰ্ক সুদৃঢ় কৰাৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ ভূমিকাৰ কথা দোহাৰে। ৰাছিয়াৰ নেতাসকলৰ এক বিবৃতিত কোৱা হৈছে, "এয়া ভাৰত আৰু ৰাছিয়াৰ বাবে গভীৰ দুখৰ মুহূৰ্ত। আমাৰ দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্কত ড০ সিঙৰ অৱদান অমূল্য আছিল।"