এতিয়া কিমান চন চলি আছে? উত্তৰত আপুনি ক’ব ২০২৩ চন। কিন্তু আমি যদি কও, এতিয়া চন ২০৮০। অথবা আমি যদি কও এতিয়া চলি আছে ১৯৪৫? সেয়া শুনি হয়তো আপুনি আচৰিত হ’ব বা আমাক পাগল আখ্যা দিব।

শুনি আচহুৱা লাগিলেও এয়াই সত্য যে যিদৰে এতিয়া ২০২৩ চলি আছে, সেইদৰেই এতিয়া চলি আছে ২০৮০ আৰু ১৯৪৫ চনো। দৰাচলতে ভিন্ন সভ্যতা-সংস্কৃতি আৰু দেশৰ বছৰৰ ভিন্ন জোখ-মাখে নিৰ্ধাৰণ কৰে যে বৰ্তমানৰ সময়। সময়ৰ এই জোখ-মাখকেই কোৱা হয় কেলেণ্ডাৰ বুলি। দেশ, সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিভেদে ভিন্ন হৈ পৰে সময়ৰ জোখ-মাখ। যাৰ বাবে চলি থকা বছৰৰ হিচাব ভিন্ন হয়। এয়া এক আমোদজনক বিষয়।

কেলেণ্ডাৰ হৈছে সামাজিক, ধৰ্মীয়, বাণিজ্যিক বা প্ৰশাসনিক উদ্দেশ্যত দিনৰ জোখ-মাখ কৰা ব্যৱস্থা। বিভিন্ন সংস্কৃতি আৰু অঞ্চলে সময়ৰ লগে লগে জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ পৰ্যবেক্ষণ, ধৰ্মীয় বিশ্বাস, ঐতিহাসিক পৰিঘটনা বা ৰাজনৈতিক আগ্ৰহৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি বিভিন্ন কেলেণ্ডাৰ গঢ়ি তুলিছে। আজিৰ দিনত পৃথিৱীত বহুলভাৱে ব্যৱহৃত কেইখনমান কেলেণ্ডাৰ হৈছে- গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ, ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ, চীনা কেলেণ্ডাৰ ইত্যাদি। প্ৰতিখন কেলেণ্ডাৰৰে সময়ৰ হিচাব কৰাৰ কৌশল পৃথক পৃথক। সেয়ে প্ৰতিখন কেলেণ্ডাৰত সময়ো বেলেগ বেলেগ হোৱাটো স্বাভাৱিক।

গ্ৰেগ'ৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ

সূৰ্য্যৰ চাৰিওফালে পৃথিৱীৰ বিপ্লৱৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি গঢ় লৈ উঠা সৌৰ কেলেণ্ডাৰ হৈছে গ্ৰেগ’ৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ। ইয়াৰ ১২ মাহৰ দৈৰ্ঘ্য ভিন্ন হয়, ঋতুৰ লগত মিল ৰাখিবলৈ প্ৰতি চাৰি বছৰৰ মূৰে মূৰে এটা লিপ ডে’ যোগ কৰা হয়। ১৫৮২ চনৰ পূৰ্বে গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰেই জুলিয়ান কেলেণ্ডাৰ হিচাপে পৰিচিত আছিল। কিন্তু সেইখন কেলেণ্ডাৰত এটা ক্ৰুটি আছিল। প্ৰতিটো বছৰতে ১০ দিন ভুল জমা হোৱাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত প্ৰত্যেক বছৰটো পূৰ্বৰ তুলনাত দীঘল হৈ গৈছিল। 

কিন্তু ১৫৮২ চনত পোপ ত্ৰয়োদশ গ্ৰেগৰীয়ে জুলিয়ান কেলেণ্ডাৰৰ সংস্কাৰ কৰি এখন নতুন কেলেণ্ডাৰ প্ৰৱৰ্তন কৰে। পোপ ত্ৰয়োদশ গ্ৰেগৰীৰ নামেৰেই আজি সমগ্ৰ বিশ্বত এই কেলেণ্ডাৰখন পৰিচিত। আজিৰ পৃথিৱীত গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ আটাইতকৈ বেছি ব্যৱহৃত নাগৰিক কেলেণ্ডাৰ হোৱাৰ লগতে বহুতো খ্ৰীষ্টান গীৰ্জাই ধৰ্মীয় উৎসৱৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণৰ বাবেও ইয়াক ব্যৱহাৰ কৰে।

উল্লেখ্য যে, গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰৰ মতেই বৰ্তমান ২০২৩ চন চলি আছে। ভাৰতকে ধৰি বিশ্বৰ অধিকাংশ দেশেই আজি গ্ৰেগৰিয়ান কেৰেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰে। গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰত চলিত বছৰটো হৈছে ২০২৩ খ্ৰীষ্টাব্দ, যাক AD বুলিও কোৱা হয়। গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰত যীচু খ্ৰীষ্টৰ জন্ম বছৰটোক প্ৰথম খ্ৰীষ্টাব্দ হিচাপে ধৰি গণনা কৰা হয়। কিন্তু এই ধাৰণাটোক সাৰ্বজনীনভাৱে গ্ৰহণ কৰা নহয় আৰু একাংশই ধৰ্মীয় অৰ্থবোধৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ বিকল্প শব্দ, যেনে BCE (Before Common Era) বা CE (Common Era) ব্যৱহাৰ কৰাটো পছন্দ কৰে।

ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ

ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ চন্দ্ৰৰ চক্ৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি নিৰ্ণয় কৰা এখন চন্দ্ৰ কেলেণ্ডাৰ। এই কেলেণ্ডাৰত প্ৰতিমাহে ২৯ বা ৩০ দিন হয়। গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰৰ দৰেই ইছলামিক কেলেণ্ডাৰতো বছৰৰ মুঠ মাহ ১২ মাহ। কিন্তু এই কেলেণ্ডাৰ মতে এটা বছৰ গঠিত হয় ৩৫৪ বা ৩৫৫ দিনেৰে। ইছলামিক কেলেণ্ডাৰত সৌৰ বছৰৰ লগত সংগতি ৰাখিবলৈ লিপ ডে বা মাহ নাথাকে, গতিকে ই প্ৰতি বছৰে প্ৰায় ১১ দিন পিছুৱাই যায়। ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ মুছলমানসকলে ধৰ্মীয় পালনৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰে। ৰমজান, ঈদ আল-ফিতৰ, ঈদ আল-আধা আদি ইছলাম ধৰ্মোৎসৱ পালনৰ বাবে এই কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ইছলামিক বৰ্ষৰ আৰম্ভণিতে মহৰমৰ অমাৱস্যা দেখা যায়, যিটো কেলেণ্ডাৰৰ প্ৰথম মাহো।

ইছলামিক কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি বৰ্তমান ১৪৪৫ হিজৰী চলি আছে। যাৰ অৰ্থ হৈছে আন্নো হেগিৰা বা হিজৰাৰ বছৰ। ইছলামিক কেলেণ্ডাৰত মহম্মদৰ মক্কাৰ পৰা মদীনালৈ প্ৰব্ৰজন কৰা বছৰৰ পৰা গণনা কৰা হয়, যিটো বছৰ ১ হিজৰী বুলি গণ্য কৰা হয়। এই ঘটনা গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি ৬২২ খ্ৰীষ্টাব্দত সংঘটিত হৈছিল। ইছলামিক কেলেণ্ডাৰক হিজৰী কেলেণ্ডাৰ বুলিও কোৱা হয়, যাৰ অৰ্থ হৈছে প্ৰব্ৰজন কেলেণ্ডাৰ।

চীনা কেলেণ্ডাৰ

চীনা কেলেণ্ডাৰ হৈছে চন্দ্ৰ আৰু সৌৰ উভয় কেলেণ্ডাৰৰ উপাদানসমূহ একত্ৰিত কৰা এখন লুনিছ’লাৰ কেলেণ্ডাৰ। ইয়াৰ ২৯ বা ৩০ দিনৰ ১২ মাহ থাকে, ঋতুৰ লগত মিলাই ৰাখিবলৈ প্ৰতি দুবছৰ বা তিনি বছৰৰ মূৰে মূৰে এটা আন্তঃকেলাৰী মাহ যোগ কৰা হয়। চীনা কেলেণ্ডাৰতো ৬০ বছৰীয়া চক্ৰ অনুসৰণ কৰা হয়, যিটো ১২ বছৰীয়া পাঁচটা উপ-চক্ৰৰে গঠিত, প্ৰত্যেকৰে নামকৰণ কৰা হৈছে চীনা ৰাশিৰ এটা প্ৰাণীৰ নামেৰে। চীনা কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰি পৰম্পৰাগত উৎসৱৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণ কৰা হয়, যেনে চীনা নৱবৰ্ষ, বন্তি উৎসৱ, আৰু মধ্য শৰৎ উৎসৱ। চীনৰ বছৰটো শীতকালীন অনন্তকালৰ পিছত দ্বিতীয় অমাৱস্যাৰ পৰা আৰম্ভ হয়, যিটো সাধাৰণতে জানুৱাৰী মাহৰ শেষৰ ফালে বা ফেব্ৰুৱাৰী মাহৰ আৰম্ভণিতে পৰে।

চীনা পঞ্জিকাত চলিত বছৰটো ম'হৰ বছৰ, যিটো চীনা ভাষাত জিন চৌ নিয়ান বুলিও কোৱা হয়। চীনা কেলেণ্ডাৰত ৬০ বছৰীয়া চক্ৰত প্ৰতিটো বছৰৰ নাম ল’বলৈ স্বৰ্গীয় কাণ্ড আৰু পাৰ্থিৱ ডালৰ ব্যৱস্থা ব্যৱহাৰ কৰা হয়। স্বৰ্গীয় কাণ্ডবোৰ হৈছে দহটা প্ৰতীক যিয়ে য়িন আৰু ইয়াং উপাদান আৰু ইয়াৰ সংমিশ্ৰণক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। পাৰ্থিৱ শাখাবোৰ হৈছে প্ৰাণী আৰু দিশক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা বাৰটা প্ৰতীক। প্ৰতি বছৰে এটা স্বৰ্গীয় কাণ্ড আৰু এটা পাৰ্থিৱ ডালৰ সংমিশ্ৰণ নিযুক্ত কৰা হয়।

বৰ্তমানৰ চীনা ৰাশিচক্ৰটো ১৯৮৪ খ্ৰীষ্টাব্দৰ পৰা আৰম্ভ হৈছিল আৰু গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি ২০৪৩ খ্ৰীষ্টাব্দত শেষ হ’ব।

হিন্দু কেলেণ্ডাৰ

ভাৰত হৈছে ভিন্ন ভাষা-সংস্কৃতিৰ দেশ। যদিও বৰ্তমান সময়ত ভাৰতত গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰকে প্ৰাধান্য দিয়া হয়, কিন্তু পূৰ্বে ভিন্ন হিন্দু সংস্কৃতি অনুসৰি পৃথক পৃথক সময়ৰ জোখ-মাখ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল। ভাৰতত শাসন কৰা ৰজা সকলেও নিজৰ নিজৰ সুবিধাৰে কেলেণ্ডাৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। 

কিন্তু মূলতে ভাৰতত ব্যৱহাৰ কৰা চন্দ্ৰ-সূৰ্যৰ প্ৰদক্ষিণেৰে নিৰ্ধাৰণ কৰা কেলেণ্ডাৰখনকে হিন্দু কেলেণ্ডাৰ হিচাপে জনা গৈছিল।  হিন্দু কেলেণ্ডাৰসমূহ চন্দ্ৰ মাহ আৰু সৌৰ নক্ষত্ৰীয় বছৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তৈয়াৰ কৰা হয়। হিন্দু কেলেণ্ডাৰসমূহেও বিভিন্ন যুগ আৰু চক্ৰ অনুসৰণ কৰে। যেনে কলিযুগ, শকা যুগ, বিক্ৰম সম্ভাট, শকা সম্ভাট ইত্যাদি। হোলী, দীপাৱলী, নৱৰাত্ৰি, দছেৰা আদি ধৰ্মীয় উৎসৱৰ তাৰিখ নিৰ্ণয় কৰিবলৈ হিন্দু কেলেণ্ডাৰ আজিও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। অঞ্চল আৰু পৰম্পৰা অনুসৰি হিন্দু বছৰ আৰম্ভ হয় বিভিন্ন মাহৰ পৰা, যেনে- চৈত্ৰা (মাৰ্চ-এপ্ৰিল), বৈশাখা (এপ্ৰিল-মে’), বা কাৰ্তিকা (অক্টোবৰ-নৱেম্বৰ)।

ভাৰতবৰ্ষত সৰ্বাধিক ব্যৱহৃত হিন্দু পঞ্জিকাসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম শক সম্ভাট অনুসৰি চলিত বছৰটো হৈছে ১৯৪৫ চনৰ শক যুগ, যাক দেৱনাগৰী লিপিত শালিবাহন বুলিও কোৱা হয়। দক্ষিণ ভাৰতৰ কিংবদন্তি শাসক ৰজা শলিবাহনৰ ৰাজ অভিষেকৰ বছৰৰ পৰাই শক সংবাটৰ কেলেণ্ডাৰৰ গণনা কৰা হয়। এই ঘটনা গ্ৰেগৰিয়ান পঞ্জিকা অনুসৰি ৭৮ খ্ৰীষ্টাব্দত সংঘটিত বুলি ধাৰণা কৰা হয়। শক সম্ভাট কেলেণ্ডাৰ ভাৰতৰ চৰকাৰী নাগৰিক কেলেণ্ডাৰ হিচাপেও ব্যৱহাৰ কৰা হয়। এই কেলেণ্ডাৰখনক ভাৰতৰ ৰাষ্ট্ৰীয় কেলেণ্ডাৰ হিচাপেও ঘোষণা কৰা হৈছে।

কিন্তু বৃটিছে ভাৰত দখল কৰাৰ পিছতে পূৰ্বে ভাৰতত বিভিন্ন ৰজা আৰু ভিন্ন সভ্যতাৰ লোকে প্ৰৱৰ্তন কৰা বেলেগ বেলেগ কেলেণ্ডাৰৰ ঠাইত ইংৰাজে গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰৰ প্ৰৱৰ্তন কৰে। 

ভাৰত চৰকাৰৰ কেলেণ্ডাৰ সংস্কাৰ সমিতি গঠন

বৃটিছ শাসনে ভাৰতত মূলতঃ খ্ৰীষ্টান সকলৰ কেলেণ্ডাৰ গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ প্ৰৱৰ্তন কৰিলেও ভাৰতৰ বিভিন্ন ভাষা-সংস্কৃতিৰ মাজত পৃথক পৃথক কেলেণ্ডাৰৰ ব্যৱহাৰ হ্ৰাস পোৱা নাছিল। এনে পৰিপ্ৰেক্ষিততে দেশ স্বাধীন হোৱাৰ পিছত ১৯৫২ চনত দেশত ব্যৱহৃত পৃথক পৃথক কেলেণ্ডাৰসমূহ একত্ৰীকৰণৰ বাবে বৈজ্ঞানিক আৰু উদ্যোগিক গৱেষণা পৰিষদে এখন কেলেণ্ডাৰ সংস্কাৰ সমিতি গঠন কৰে। 

পৰিষদে প্ৰখ্যাত পদাৰ্থবিজ্ঞানী আৰু জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানী অধ্যাপক মেঘনাদ সাহাৰ অধ্যক্ষতাত গঠন কৰি দিয়া কমিটীখনে ১৯৫৫ চনত চি এছ আই আৰক প্ৰতিবেদন দাখিল কৰে। ভাৰত চৰকাৰৰ তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰুৱে এই কমিটীৰ পৰামৰ্শ গ্ৰহণ কৰি ১৯৫৬ চনৰ ২১ মাৰ্চৰ পৰা দেশত এখন ঐক্যবদ্ধ ৰাষ্ট্ৰীয় কেলেণ্ডাৰ কাৰ্যকৰী কৰে।

নেপালী কেলেণ্ডাৰ

ভাৰতৰ চুবুৰীয়া ৰাষ্ট্ৰ নেপালত এতিয়া চন ২০৮০ চলি আছে। আচহুৱা যেন লাগিলেও ৰাষ্ট্ৰখনত ২০৮০ চন চলি থকাৰ কাৰণ হৈছে তাত ব্যৱহাৰ কৰা কেলেণ্ডাৰ। নেপালৰ লগতে ভাৰতৰ কিছু অংশত চন্দ্ৰ-সৌৰ এই কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে।

নেপালী কেলেণ্ডাৰ ৰজা বিক্ৰমাদিত্যই প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল খ্ৰীষ্টীয় দ্বাদশ শতিকাত। এই কেলেণ্ডাৰৰ আৰম্ভণি বিন্দু গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰতকৈও পুৰণি বুলি ধৰা হয়। ই গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি এপ্ৰিল-মে’ মাহ অৰ্থাৎ বৈশাখ মাহৰ পৰা আৰম্ভ হয়। নেপালী কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি বৰ্তমান ২০৮০ বি এছ চলি আছে। 

নেপালী কেলেণ্ডাৰত ১২ মাহৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ভিন্নতা আছে, ঋতুৰ লগত মিল ৰাখিবলৈ প্ৰতি তিনি বছৰৰ মূৰে মূৰে এটা লিপ মাহ যোগ কৰা হয়। চন্দ্ৰ মাহৰ সংস্কৃত নামৰ পৰা মাহৰ নাম উৎপন্ন হোৱাৰ বিপৰীতে দিনৰ নাম নৱগ্ৰহৰ আধাৰত ৰখা হৈছে। নেপালী পঞ্জিকাৰ দ্বাৰা পৰম্পৰাগত উৎসৱ, যেনে দশাইন, তিহাৰ, লোছাৰ, হোলী আদিৰ তাৰিখ নিৰ্ণয় কৰা হয়।

নেপালী পঞ্জিকা অনুসৰি চলিত বৰ্ষৰ পিছত বি এছ ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে। যাৰ অৰ্থ হৈছে বিক্ৰম সম্ভাট বা বিক্ৰমাদিত্যৰ যুগ। উত্তৰ ভাৰতৰ কিংবদন্তি শাসক ৰজা বিক্ৰমাদিত্যৰ ৰাজ অভিষেকৰ বছৰৰ পৰাই নেপালী পঞ্জিকাত গণনা কৰা হয়। এই ঘটনা গ্ৰেগৰিয়ান পঞ্জিকা অনুসৰি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৫৭ চনত সংঘটিত হোৱা বুলি ধাৰণা কৰা হয়। 

অসমীয়া কেলেণ্ডাৰ

ভাৰতৰ অন্য প্ৰান্তৰ দৰে অসমৰো এখন নিজা কেলেণ্ডাৰ আছে। সূৰ্যৰ প্ৰদক্ষিণৰ ওপৰত নিৰ্ণয় কৰি প্ৰস্তুত কৰা এই কেলেণ্ডাৰখন দৰাচলতে উদ্ভৱ হৈছে বাংলা হিন্দু কেলেণ্ডাৰৰ পুৰণি সংস্কৰণৰ পৰা। ৬৪০ খ্ৰীষ্টাব্দত কুমাৰ ভাস্কৰ বাৰ্মাই কামৰূপৰ সিংহাসনত আৰোহণ কৰাৰ তাৰিখৰ পৰাই গণিত হোৱাৰ বাবে অসমীয়া কেলেণ্ডাৰ গ্ৰেগৰিয়ান কেলেণ্ডাৰৰ পৰা ৫৯৩ বছৰ পৃথক। 

অসমীয়া কেলেণ্ডাৰত ১২ মাহৰ ভিন্ন দৈৰ্ঘ্য আছে, ঋতুৰ লগত মিলাই ৰাখিবলৈ প্ৰতি চাৰি বছৰৰ মূৰে মূৰে এটা লিপ ডে যোগ কৰা হয়। চান্দ্ৰ মাহৰ সংস্কৃত নামৰ পৰা মাহৰ নাম উৎপন্ন হোৱাৰ বিপৰীতে দিনৰ নাম নৱগ্ৰহৰ আধাৰত হয়। ব'হাগ বিহু, মাঘ বিহু, কাতি বিহু আদি পৰম্পৰাগত উৎসৱৰ তাৰিখ নিৰ্ধাৰণ কৰিবলৈ অসমীয়া কেলেণ্ডাৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। বেছিভাগ্ হিন্দু কেলেণ্ডাৰৰ দৰে ব’হাগ মাহৰ পৰাই বছৰৰ আৰম্ভ হয় অসমীয়া কেলেণ্ডাৰতো। অসমীয়া কেলেণ্ডাৰ অনুসৰি চলিত বছৰটো হৈছে ১৪৩০ শকাব্দ।