‘প্ৰিয়তমা মোৰ! বৰফৰ কঠিন টুকুৰা এটা কেতিয়াবা যেনেকৈ গলি পানী হৈ পৰে, ময়ো এতিয়া তেনেকৈয়ে  গলিবলৈ আৰম্ভ কৰিছোঁ...।’ বুকুত জ্বলি থকা বিদ্ৰোহ আৰু সংগ্ৰামৰ দাবানলৰ মাজতে এনেকৈয়ে এদিন তেওঁৰ মনতো সৰিছিল প্ৰেমৰ বৰষুণ। প্ৰিয়তমালৈ বুলি হিয়াৰ ভালপোৱা উজাৰি তেওঁ প্ৰেম পত্ৰ লিখিছিল। এজন সাধাৰণ প্ৰেমিকৰ দৰেই তেওঁৱো এদিন ব্যাকুল হৈ পৰিছিল পৰিয়াল, সমাজ আৰু তেওঁলোকৰ ভালপোৱাৰ সম্পৰ্কটোক লৈ। প্ৰেয়সীৰ চিঠিৰ অপেক্ষাত তেওঁৱো এদিন অধীৰ হৈ পৰিছিল।

এয়া নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ প্ৰেমৰ কাহিনী। স্বাধীনতাৰ বাবে যুঁজি যুঁজি ভাগৰি পৰা অশান্ত মনটোক এদিন এচাটি প্ৰেমৰ বতাহে বা দি গৈছিল নেতাজী সুভাষ চন্দ্ৰ বসুকো। সেয়া আছিল ১৯৩৪ চনৰ কথা। তেতিয়া কংগ্ৰেছৰ যোদ্ধা হিচাপে পৰিচিত সুভাষ চন্দ্ৰ বসু সেই সময়ত আছিল অষ্ট্ৰিয়াৰ ৰাজধানী ভিয়েনাত।  নাগৰিক অবাধ্যতা আন্দোলনৰ সময়ত কাৰাবন্দী হ’বলগীয়া হোৱা সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ ১৯৩২ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰীৰ পৰা স্বাস্থ্যৰ অৱনতি ঘটিবলৈ আৰম্ভ কৰে। ইয়াৰ পিছত ব্ৰিটিছ চৰকাৰে তেওঁক পৰিয়ালৰ খৰছত চিকিৎসাৰ বাবে ইউৰোপলৈ পঠিয়াবলৈ সন্মত হয়।

ভিয়েনাত চিকিৎসা গ্ৰহণ কৰি থকাৰ সময়তে সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে ইউৰোপত বাস কৰা ভাৰতীয় ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক স্বাধীনতাৰ বাবে যুঁজিবলৈ একত্ৰিত কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয়। ইফালে ইউৰোপীয় প্ৰকাশকৰ ‘দ্য ইণ্ডিয়ান ষ্ট্ৰাগল’ নামৰ কিতাপখন লিখাৰ দায়িত্বও তেওঁক দিয়া হৈছিল, যাৰ বাবে ইংৰাজী জনা এগৰাকী সহকৰ্মীৰ প্ৰয়োজনীয়তা অনুভৱ কৰে বসুৱে। বসুৰ বন্ধু ডাঃ মাথুৰে তেওঁক দুগৰাকী চাকৰি প্ৰত্যাশীৰ খবৰ দিয়ে।  পিছত দুয়োগৰাকী প্ৰাৰ্থীৰ বিষয়ে চালিজাৰি চাই বসুৱে এগৰাকী প্ৰাৰ্থীক ফোন কৰে যদিও পিছত সাক্ষাত্কাৰ সময়ত অসন্তুষ্ট হয়। যাৰ বাবে আন এগৰাকী প্ৰাৰ্থীৰ সন্ধান কৰিবলগীয়া হয়।

২৩ বৰ্ষীয় সুন্দৰী এমিলি শ্বেকেল আছিল সেই পদৰ দ্বিতীয় গৰাকী প্ৰাৰ্থী। মৰমলগা অষ্ট্ৰিয়ান যুৱতীগৰাকীক দেখিয়েই যেন প্ৰেমত পৰিছিল সুভাষ চন্দ্ৰ বসু। এমিলিয়ে ১৯৩৪ চনৰ জুন মাহৰ পৰা বসুৰ সৈতে কাম কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। সেই সময়ত বসুৰ বয়স আছিল ৩৭ বছৰ। ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ বাবেই সৰ্বস্ত উজাৰি দিয়া বসুৰ বাবে প্ৰেম আছিল মাত্ৰ এটা কিতাপৰ শব্দ। কিন্তু চাকৰি বিচৰা অহা ২৩ বছৰীয়া এমিলিয়েই যে তেওঁৰ জীৱনলৈ এজাক নতুন ধুমুহা নমাই আনিব, সেয়া তেওঁৰ কল্পনাৰো অগোচৰ আছিল। 

প্ৰেমৰ বৰষুণত তিতি জুৰুলি জুপুৰি নেতাজী

সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ জ্যেষ্ঠ ভাতৃ শৰত চন্দ্ৰ বসুৰ নাতি সুগত বসুৱে সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ জীৱনৰ ওপৰত লিখা ‘হিজ মেজেষ্টী এপেণ্ডাম- সুভাষ চন্দ্ৰ বসু আৰু ইণ্ডিয়া’ছ ষ্ট্ৰাগল এগেইনষ্ট এম্পায়াৰ’ নামৰ গ্ৰন্থখনত উল্লেখ কৰা হৈছে বসুৰ সেই গোপন প্ৰেম কাহিনী। গ্ৰন্থখনৰ মতে, এমিলিক লগ পোৱাৰ পিছত নাটকীয় পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল সুভাষ বসুৰ জীৱনৰ। সুগত বসুৰ মতে, এমিলিৰ প্ৰেমত পৰাৰ পূৰ্বে সুদৰ্শন সুভাষ বসুৱে বহু যুৱতী আৰু অভিভাৱকৰ পৰা প্ৰেম আৰু বিবাহৰ প্ৰস্তাৱ লাভ কৰিছিল যদিও তেওঁ কাৰো প্ৰতি আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰা নাছিল। কিন্তু এমিলিক দেখা মাত্ৰকেই অষ্ট্ৰিয়ান যুৱতীগৰাকীৰ যাদুকৰী সৌন্দৰ্যই মন্ত্ৰমুগ্ধ কৰি পেলাইছিল সংগ্ৰামী বসুক।

সুগত বসুৱে তেওঁৰ কিতাপখনত এমিলিৰ উদ্ধৃতি দি লিখিছে, "ভালপোৱাৰ পদক্ষেপ সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱেই প্ৰথমে লৈছিল আৰু লাহে লাহে আমাৰ সম্পৰ্ক অতি ঘনিষ্ঠ আৰু মধুৰ হৈ পৰিছিল। অষ্ট্ৰিয়া আৰু চেকস্লোভাকিয়াত থকাৰ সময়ত ১৯৩৪ চনৰ পৰা ১৯৩৬ চনৰ মাৰ্চলৈকে ভালপোৱাৰ মিঠা অনুভূতিয়ে আমাক দুয়োকে আৱৰি ৰাখিছিল।"

১৯১০ চনৰ ২৬ জানুৱাৰীত অষ্ট্ৰিয়াৰ এটা কেথলিক পৰিয়ালত জন্মগ্ৰহণ কৰা এমিলিৰ পিতৃয়ে তেওঁৰ কন্যাই এজন ভাৰতীয়ৰ সৈতে কাম কৰাটো মুঠেও পছন্দ কৰা নাছিল। কিন্তু সুভাষ বসুক তেওঁ এবাৰ লগ পোৱাৰ পিছতে সলনি হৈছিল এমিলিৰ পিতৃৰ দৃষ্টিভংগী। বসুৰ ব্যক্তিত্বই তেওঁকো প্ৰভাৱিত কৰিছিল। বিশিষ্ট একাডেমিক পণ্ডিত ৰুদ্ৰাংশু মুখাৰ্জীয়ে সুভাষ চন্দ্ৰ বসু আৰু জৱাহৰলাল নেহৰুৰ ওপৰত লিখা গ্ৰন্থ ‘নেহৰু এণ্ড বোছ, পেৰেলেল লাইফছ’তো উল্লেখ আছে বসুৰ এই প্ৰেম কাহিনী।

‘হয়তো মই তোমাক আকৌ নেদেখিম, কিন্তু তুমিয়েই মোৰ হৃদয়ৰ ৰাণী’

পেংগুইন ইণ্ডিয়াৰ পৰা প্ৰকাশিত এই কিতাপখনত এটা অধ্যায় আছে, ‘টু ওমেন এণ্ড টু বুক্স’। এই শিতানতে উল্লেখ কৰা হৈছে নেহৰু আৰু বসুৰ জীৱনত তেওঁলোকৰ পত্নীয়ে পালন কৰা ভূমিকা। মুখাৰ্জীয়ে ইয়াত লিখিছে, "সুভাষ আৰু এমিলিয়ে আৰম্ভণিৰে পৰাই মানি লৈছিল যে তেওঁলোকৰ সম্পৰ্কটো অতি বেলেগ আৰু কঠিন হ'ব। ইজনে সিজনক লিখা চিঠিবোৰত ইটোৱে সিটোক কৰা সম্বোধনে তেওঁলোকৰ এই কঠিন সম্পৰ্কৰ পৰিচয় দিছিল। এমিলিয়ে চিঠিত বসুক মিষ্টাৰ বসু বুলি সম্বোধন কৰিছিল, আনহাতে বসুৱে এমিলিক মিছ শংকল বা পাৰ্ল শনল বুলি সম্বোধন কৰিছিল।

পৰিচয় লুকুৱাই ৰখাৰ বাধ্যবাধকতাৰ বাবে আৰু ইউৰোপীয় দেশসমূহৰ পৰা সহায় বিচাৰি ইউৰোপীয় দেশৰ পৰা সহায় বিচাৰিবলৈ সহায় বিচৰাৰ বাবে সুভাষ যে তেওঁৰ প্ৰেমময় সম্পৰ্কৰ প্ৰতি সজাগতা হ’ব সেয়া সত্য। কিন্তু এমিলিৰ বিষয়ে তেওঁৰ মাজত কেনেধৰণৰ জ্ঞান আছিল, চিঠিখনৰ পৰা বুজিব পাৰি, যাক আপুনি সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ লিখিত প্ৰেম পত্ৰ বুলি ক’ব পাৰে। এয়া সত্য যে পৰিচয় লুকুৱাই ৰাখিবলৈ আৰু সামৰিক সংঘৰ্ষত ইউৰোপীয় দেশবোৰৰ পৰা সহায় বিচাৰি ঘূৰি ফুৰিবলগীয়া হোৱা বাধ্যবাধকতাৰ বাবে সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে তেওঁৰ প্ৰেমৰ সম্পৰ্কক লৈ অতিৰিক্ত সতৰ্ক হ’বলগীয়া হৈছিল। কিন্তু এমিলিৰ প্ৰতি তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত থকা অনুভৱ কেনে আছিল, সেয়া তেওঁ লিখা চিঠিৰ আখৰেৰেই অনুমান কৰিব পাৰি। এয়া আছিল সুভাষ বসুৰ প্ৰেমৰ চিঠি!

এই ব্যক্তিগত পত্ৰখন এমিলিলৈ সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ পত্ৰসংগ্ৰহত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হোৱা নাছিল। এই পত্ৰখন এমিলিয়ে নিজেই শৰৎ চন্দ্ৰ বসুৰ পুত্ৰ শিশিৰ কুমাৰ বসুৰ পত্নী কৃষ্ণ বসুক প্ৰদান কৰিছিল। ১৯৩৬ চনৰ ৫ মাৰ্চত সুভাষ বসুৱে এই পত্ৰখন এমিলিলৈ বুলি লিখিছিল।

এবুকু ভালপোৱা উজাৰি এমিলিলৈ বুলি সুভাষ বসুৱে চিঠিত লিখিছিল-  "মোৰ প্ৰিয়তমা, যেতিয়া সময় আহে বৰফো গলি যায়, এনে অনুভৱ এতিয়াও মোৰ ভিতৰত আছে। মই তোমাক কিমান ভাল পাওঁ সেয়া প্ৰকাশ কৰিবলৈ মই নিজকেই বাধা দিব পৰা নাই। প্ৰিয়তমা মোৰ, তুমি আছা, তুমি আছা মোৰ হৃদয়ৰ ৰাণী। কিন্তু তুমি মোক ভাল পোৱা নে? মই নাজানো ভৱিষ্যতে মোৰ কি হ'ব। মই মোৰ বাকী জীৱন কাৰাগাৰত কটাব লাগিব পাৰে, মোক গুলীয়াই মাৰিব পাৰে বা মোক ফাঁচীকাঠত ওলমাব পাৰে। মই তোমাক কেতিয়াও দেখা নাপাব পাৰো, কেতিয়াও চিঠি লিখিব নোৱাৰিব পাৰো – কিন্তু বিশ্বাস কৰা, তুমি সদায় মোৰ হৃদয়ত, মোৰ চিন্তাত আৰু মোৰ সপোনত থাকিবা। যদি আমি এই জীৱনত লগ হ’ব নোৱাৰো, তেন্তে আকৌ জনম লৈ মই তোমাৰ কাষলৈকে আহিম।"

‘তোমাৰ কথা নভৱাকৈ মোৰ এটা দিনো পাৰ নহয়’

এই চিঠিৰ শেষত সুভাষ বসুৱে লিখিছে, "মই তোমাৰ ভিতৰৰ মহিলাগৰাকীক ভাল পাওঁ, তোমাৰ আত্মাক ভাল পাওঁ, তুমিয়েই প্ৰথম মহিলা যাক মই ভাল পাইছোঁ।" চিঠিখনৰ শেষত বসুৱে পঢ়াৰ পিছত চিঠিখন ফালি পেলাবলৈ কৈছিল যদিও সযতনে সাচি ৰাখিছিল এমিলিয়ে। এমিলিৰ প্ৰেমত যে সুভাষ চন্দ্ৰ বসু সম্পূৰ্ণৰূপে বন্দী হৈ পৰিছিল সেয়া স্পষ্ট। এই সন্দৰ্ভত সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ ঘনিষ্ঠ বন্ধু আৰু ৰাজনৈতিক সহযোগী এচিএন নাম্বিয়াৰে সুগত বসুক কয়, "সুভাষ এজন ধাৰণা থকা ব্যক্তি আছিল। তেওঁৰ মনোযোগ কেৱল ভাৰতক স্বাধীনতা দিয়াৰ ওপৰত আছিল। যদি আপুনি বিভ্ৰান্তিৰ কথা কয়, তেন্তে মাত্ৰ এটা ঘটনা আছিল যেতিয়া তেওঁ এমিলিৰ প্ৰেমত পৰিছিল। তেওঁলোকে ইজনে আনজনক বহুত ভাল পাইছিল আৰু প্ৰেমৰ সাগৰত বিলীন হৈ পৰিছিল।"

সেই সময়ছোৱাত সুভাষৰ মেজাজ কেনেধৰণৰ আছিল, ১৯৩৭ চনৰ এপ্ৰিল বা মে’ মাহত এমিলিলৈ প্ৰেৰণ কৰা এখন পত্ৰৰ দ্বাৰা সেয়াও প্ৰকাশ পাইছে। চিঠিত তেওঁ লিখিছিল, "যোৱা কেইদিনমানৰ পৰা তোমাক লিখিবলৈ ভাবি আছিলোঁ। কিন্তু তোমাৰ প্ৰতি মোৰ অনুভৱ লিখাটো মোৰ বাবে কিমান কঠিন আছিল, তুমি নিশ্চয় বুজিব পাৰিবা। মই মাত্ৰ তোমাক ক'ব বিচাৰো যে মই আগৰ দৰেই আছো এতিয়াও।" চিঠিত আগলৈ লিখিছিল, "তোমাৰ কথা নভৱাকৈ এটা দিনো পাৰ হোৱা নাই। তুমি সদায় মোৰ লগত আছা। মই আন কাৰো কথা ভাবিব নোৱাৰো। মই ক'ব নোৱাৰো যে মই এই মাহবোৰত কিমান দুখী আছিলো , মই নিসংগতা অনুভৱ কৰিছিলো। মাত্ৰ এটা কথাই মোক সুখী কৰি ৰাখিব পাৰে, কিন্তু এইটো সম্ভৱ হ'ব নে নহয় নাজানো। তাৰ পিছতো মই দিনে-নিশাই ইয়াৰ বিষয়ে ভাবিছো আৰু মোক সঠিক পথ দেখুৱাবলৈ প্ৰাৰ্থনা কৰিছো। "

গোপনে সম্পন্ন হৈছিল এমিলি-সুভাষৰ বিবাহ

ভালপোৱাৰ এই চিঠিবোৰত থকা ভুল বুজাবুজিৰ বাবে পৰৱৰ্তী বাৰ লগ পোৱাৰ সময়ত সংগোপনে বিবাহ পাশত আৱদ্ধ হৈছিল সুভাষ বসু আৰু এমিলি। বিয়াখনৰ অৱস্থান সম্পৰ্কে এমিলিয়ে কৃষ্ণা বসুক জনাছিল যে ১৯৩৭ চনৰ ২৬ ডিচেম্বৰত তেওঁৰ ২৭ তম জন্মদিনত অষ্ট্ৰিয়াৰ বাদাগাষ্টিনৰ তেওঁলোকৰ প্ৰিয় ৰিজ’ৰ্টখনত সকলোৰে অলক্ষিতে এই বিবাহখন সম্পন্ন হৈছিল। বিয়াখনৰ বিষয়ে গোপনে ৰাখিছিল দুয়োজনে। কৃষ্ণা বসুৰ মতে, এমিলিয়ে বিয়াৰ দিনটো কোৱাৰ বাহিৰে আন কোনো তথ্য শ্বেয়াৰ কৰা নাছিল।  বিয়াৰ দিনা হেনো সাধাৰণ ভাৰতীয় যুৱতীৰ দৰেই শিৰত সেন্দূৰ সানিছিল এমিলিয়েও। এই বিবাহ ইমানেই গোপনীয় আছিল যে বসুৰ ভতিজা অমিয় বসুৱেও দুয়োকে একেলগে লগ পোৱাৰ সময়তো তিল মাত্ৰও সন্দেহ কৰিব পৰা নাছিল। সেই সময়তো এমিলিয়ে বসুৰ সহায়কৰ দৰেই দায়িত্ব পালন কৰি গৈছিল।

এই বিবাহক গোপনীয় কৰি ৰখাৰ সম্ভাৱ্য কাৰণসমূহৰ সন্দৰ্ভত ৰুদ্ৰাংশু মুখাৰ্জীয়ে লিখিছে যে সুভাষে তেওঁৰ ৰাজনৈতিক কেৰিয়াৰত প্ৰভাৱ নেপেলাবলৈকে বিবাহ গোপনীয় ৰখাটো সম্ভৱ। এগৰাকী বিদেশী মহিলাৰ সৈতে বিবাহৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁৰ ভাবমূৰ্তিত প্ৰভাৱ পৰিব পাৰিলেহেঁতেন।

১৯৩৮ চনত সুভাষ চন্দ্ৰ বসুক কংগ্ৰেছৰ সভাপতিৰূপে নিৰ্বাচিত কৰা হৈছিল। কিন্তু তেতিয়াও তেওঁৰ বিবাহৰ বিষয়ে জনা নাছিল। শৰৎ চন্দ্ৰ বসুৰ প্ৰাক্তন সচিব আৰু প্ৰখ্যাত ইংৰাজ লেখক নিৰাদ চি চৌধুৰীয়ে ১৯৮৯ চনত লিখা তেওঁৰ ‘হিজ হেণ্ড গ্ৰেট অৰ্ণক: ইণ্ডিয়া ১৯২১-১৯৫১’ ত লিখিছে, "এয়া তেওঁৰ ব্যক্তিগত জীৱনৰ অংশ আছিল। কিন্তু যেতিয়া মই জানিব পাৰিছিলো, মই হতবাক হৈ পৰিছিলোঁ।"

তিনিবাৰৰ সাংসদ তথা শৰৎ চন্দ্ৰ বসুৰ পুত্ৰ শিশিৰ কুমাৰ বসুৰ পত্নী কৃষ্ণা বসুৱে সুভাষ আৰু এমিলিৰ প্ৰেমকাহিনীৰ ওপৰত লিখা 'এ ট্ৰু লাভ ষ্টৰী - এমিলি আৰু সুভাষ' গ্ৰন্থত দুয়োৰে অনন্য প্ৰেম কাহিনীৰ বিৱৰণ দিছে। এই গ্ৰন্থখনৰ মতেই, সুভাষ বসুয়ে এমিলিক মৰমতে বাঘিনী বুলি মাতিছিল। অৱশ্যে এনে উদাহৰণো আছে যে বুদ্ধিৰ ক্ষেত্ৰত এমিলি সুভাষৰ আশে-পাশেও নাছিল। মাজে মাজে এই কথা সুভাষ বসুৱে প্ৰকাশো কৰিছিল।

সুভাষ-এমিলিৰ ভালপোৱাৰ চানেকি

কৃষ্ণা বসুৰ মতে, সুভাষে বিচাৰিছিল যে এমিলিয়ে ভাৰতৰ কিছুমান বাতৰি কাকত আৰু আলোচনীৰ বাবে ভিয়েনাৰ পৰা ৰিপ’ৰ্ট লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰক। সুভাষৰ পৰামৰ্শ মতেই এমিলিয়ে হিন্দু আৰু আধুনিক পৰ্যালোচনাৰ বাবে কিছুমান প্ৰবন্ধ লিখিছিল, কিন্তু তেওঁৰ লিখনশৈলী বৰ ঠিক নাছিল। এই কথা সুভাষ বসুৱেও বাৰে বাৰে সোঁৱৰাই দিছিল। ইয়াৰ আভাস আন ঠাইতো দেখা যায়। ১৯৩৭ চনৰ ১২ আগষ্টত লিখা এখন চিঠিত তেওঁ এমিলিলৈ লিখিছে, "তুমি ভাৰতৰ বিষয়ে কিছুমান কিতাপ বিচাৰিছা, কিন্তু মই নাভাবো যে তোমাক এই কিতাপবোৰ দিয়াৰ কিবা অৰ্থ আছে। তুমি নপঢ়া। "

দুয়োৰে মাজত আকাশ-পাতাল পাৰ্থক্য আছিল। কিন্তু তাৰ পিছতো ইজনে আনজনক হিয়া উজাৰি ভাল পাইছিল। প্ৰতিটো মুহূৰ্ততে ইজনে আনজনক কাষত বিচাৰিছিল। ১৯৩৪ চনৰ পৰা ১৯৪৫ চনলৈ মাত্ৰ ১২ বছৰ দীঘলীয়া আছিল তেওঁলোকৰ এই সম্পৰ্ক, আৰু ইয়াৰ ভিতৰতো মাত্ৰ ৩ বছৰহে তেওঁলোকে ইজনে আনজনক একেবাৰে কাষত পাবলৈ সক্ষম হৈছিল।

এটা ৩ বছৰীয়া সম্পৰ্ক

এমিলি-সুভাষৰ প্ৰেমৰ চানেকি হিচাপে ১৯৪২ চনৰ ২৯ নৱেম্বৰত তেওঁলোকৰ এটি কন্যা সন্তানে জন্মলাভ কৰে। ইটালীৰ বিপ্লৱী নেতা গাৰিবাল্ডিৰ ব্ৰাজিল মূলৰ পত্নী অনিতা গাৰিবাল্ডিৰ সন্মানত তেওঁলোকে নিজৰ কন্যাৰ নামো অনিতা ৰাখে। নিজৰ জীৱন কালতো অনিতাই স্বামীৰ সৈতে বহু যুদ্ধত যোগদান কৰিছিল আৰু এগৰাকী সাহসী যুঁজাৰু হিচাপে পৰিচয় লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল।

১৯৪২ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত সুভাষ চন্দ্ৰ বসু ভিয়েনাত উপস্থিত হয় আৰু তাৰ পিছত তেওঁ নিজৰ ভাতৃ শৰত চন্দ্ৰ বসুক বাংলাত লিখা চিঠিখনত নিজৰ পত্নী আৰু কন্যাৰ বিষয়ে জনায়। ইয়াৰ পিছতে সুভাষে স্বাধীনতাৰ হকে পুনৰ অভিযানত নামে যদিও তাৰ পিছত আৰু তেওঁ পত্নী-কন্যাৰ কাষলৈ উভতি আহিবলৈ সক্ষম নহ’ল।

কিন্তু সুভাষ বসুৰ স্মৃতি বুকুত সামৰি ১৯৯৬ চনলৈকে জীয়াই আছিল এমিলি। এখন সৰু বাতৰি কাকতৰ এটা চাকৰিৰে তেওঁ কন্যা অনিতাক তুলি-তালি ডাঙৰ দীঘল কৰিছিল আৰু জাৰ্মানীৰ এগৰাকী বিখ্যাত অৰ্থনীতিবিদ হিচাপে গঢ় দিছিল। কিন্তু জীৱনৰ এই কণ্টকময় যাত্ৰাতো সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৰ পৰিয়ালৰ পৰা কোনো ধৰণৰ সহায় ল’বলৈ অস্বীকাৰ কৰিছিল স্বাভিমানী এমিলিয়ে। কেৱল এয়াই নহয়, সুভাষ চন্দ্ৰ বসুৱে যিদৰে বিশ্বৰ চকুৰ পৰা তেওঁলোকৰ সম্পৰ্কক লুকুৱাই ৰাখিছিল, সেইদৰেই এমিলিয়েও আমৃত্যু তেওঁলোকৰ ভালপোৱাৰ সম্পৰ্কটোক গোপনে ৰাখিছিল।