অতি শীঘ্ৰে সলনি হ’ব পাৰে ইংৰাজী ভাষাত ভাৰতৰ চৰকাৰী নাম! কেন্দ্ৰৰ মোদী চৰকাৰে ইংৰাজপ্ৰদত্ত ভাৰতৰ 'ইণ্ডিয়া’ নাম সলনি কৰি 'ভাৰত’ ৰখাৰ বাবে প্ৰস্তুতি চলাইছে। বাতৰি অনুসৰি, ১৮ ছেপ্টেম্বৰৰ পৰা অনুষ্ঠিত হ’বলগীয়া সংসদৰ বিশেষ অধিৱেশনত দেশৰ নাম পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰস্তাৱ উত্থাপন কৰিব পাৰে মোদী চৰকাৰে। এই চৰ্চাই বাতৰিৰ শিৰোনাম দখল কৰাৰ পিছতে চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে সৰৱ হৈ পৰিছে বিৰোধী দলসমূহ। দেশৰ নাম সলনি কৰাৰ লগে লগে 'ইণ্ডিয়া’ শব্দৰ প্ৰয়োগ হৈ অহা সকলো প্ৰতিষ্ঠান, পদ আদিৰ নামো সলনি কৰিব লাগিব বুলি বিৰোধীয়ে সূচনা কৰিছে এক নতুন চৰ্চাৰ। 

কিন্তু কেৱল ইছৰ’, এইমছ আদি প্ৰতিষ্ঠানৰ নাম সলনি কৰিলেই নহ’ব, চৰকাৰে সলনি কৰিব লাগিব বৰ্তমান প্ৰচলিত হৈ থকা মুদ্ৰানোট সমূহো। যাৰ বাবে হয়তো দেশত পুনৰ এবাৰ বিমুদ্ৰাকৰণৰ প্ৰয়োজন হ’ব বুলি ইতিমধ্যে আশংকা ব্যক্ত কৰিছে আপ সাংসদ সঞ্জয় সিঙৰ লগতে বিৰোধীয়ে। ভাৰতৰ চৰকাৰী নাম 'ইণ্ডিয়া’ৰ সলনি 'ভাৰত’ কৰিলে সলনি কৰিব লাগিব দেশৰ সংবিধানো। কিয়নো বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ গণতান্ত্ৰিক দেশখনৰ সংবিধানৰ প্ৰথম অনুচ্ছেদতে উল্লেখ আছে- 'ইণ্ডিয়া, ডেট ইজ ভাৰত’...। 

কিন্তু সম্ভৱ হ’ব জানো স্বাধীনতাৰ পিছতে সমগ্ৰ দেশে আঁকোৱালি লোৱা সংবিধানখন সলনি কৰাটো? সম্ভৱ হ’ব নে ৰিজাৰ্ভ বেংক অৱ ইণ্ডিয়াৰ সলনি ৰিজাৰ্ভ বেংক অৱ ভাৰত কৰা? বিশেষকৈ প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ অৰ্থনৈতিক উপদেষ্টাসকলৰ অন্যতম বিবেক দেৱৰয়ে বৰ্তমানৰ সংবিধানখন পুৰণি হৈ পৰিছে আৰু সেয়া সলনি কৰাৰ প্ৰয়োজনীয়তা আহি পৰিছে বুলি মন্তব্য কৰাৰ পিছতেই বহুতৰে মনত এতিয়া এনে প্ৰশ্নৰ উদ্ৰেক ঘটিছে। 

সংবিধান সলনি কৰাটো কেনেকৈ সম্ভৱ?

সংবিধানত উল্লেখ থকা নিৰ্ধাৰিত বিধান আৰু ব্যৱস্থাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি দেশভেদে সংবিধান সলনিৰ প্ৰক্ৰিয়া বেলেগ বেলেগ হয়। সাধাৰণতে সংবিধান সলনি কৰাৰ দুটা উপায় আছে, সেয়া হৈছে সংশোধনীৰ দ্বাৰা বা প্ৰতিস্থাপনৰ দ্বাৰা। সংশোধনী হৈছে সংবিধানৰ কোনো বিদ্যমান বিধানৰ পৰিৱৰ্তন বা সংযোজন। সাধাৰণতে সংশোধনী অনুমোদন কৰিবলৈ বিধায়িনী দলৰ বিশেষ সংখ্যাগৰিষ্ঠতা বা কেতিয়াবা গণভোটৰ প্ৰয়োজন হয়। উদাহৰণস্বৰূপে ভাৰতত সংবিধানৰ ৩৬৮ অনুচ্ছেদত সংশোধনীৰ পদ্ধতি নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে, য’ত সংসদৰ উভয় সদনৰ দুই তৃতীয়াংশ সংখ্যাগৰিষ্ঠতাৰ প্ৰয়োজন হয় আৰু কিছুমান বিষয়ৰ বাবে কমেও আধা ৰাজ্যই অনুমোদন দিব লাগিব।

একেদৰে প্ৰতিস্থাপন হ’ল বৰ্তমানৰ সংবিধানখনৰ সম্পূৰ্ণ সলনি কৰি এখন নতুন সংবিধান প্ৰযোজ্য কৰা। ইয়াৰ বাবে সাধাৰণতে সংবিধান সভা বা সাংবিধানিক অধিৱেশনৰ প্ৰয়োজন হয়, যিটো হৈছে নতুন সংবিধানৰ খচৰা প্ৰস্তুতৰ একমাত্ৰ উদ্দেশ্যে নিৰ্বাচিত বা নিযুক্তি দিয়া সংস্থা। তাৰ পিছত নতুন সংবিধানখন বিধায়িনী দল, জনসাধাৰণ বা উভয়ে অনুমোদন কৰিব পাৰে। উদাহৰণস্বৰূপে নেপালত ২০০৮ চনত গৃহযুদ্ধৰ অন্ত পৰা আৰু ৰাজতন্ত্ৰ বিলুপ্তিৰ পিছত নতুন সংবিধানৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰিবলৈ এখন সংবিধান সভা নিৰ্বাচিত হৈছিল। অৱশেষত ২০১৫ চনত চুবুৰীয়া দেশখনত নতুন সংবিধান গৃহীত হয়।

সংবিধান সংশোধন কৰি ধৰ্মনিৰপেক্ষতা প্ৰত্যাহাৰ কৰিছিল বাংলাদেশে

১৯৭১ চনত পাকিস্তানৰ পৰা স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পিছত ১৯৭২ চনত বাংলাদেশে প্ৰথমখন সংবিধান গ্ৰহণ কৰিছিল। সংবিধানত বাংলাদেশক ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে ঘোষণা কৰা হয় আৰু সকলো নাগৰিকৰ ধৰ্মৰ স্বাধীনতা নিশ্চিত কৰা হয়। কিন্তু ১৯৭৭ চনত জেনেৰেল জিয়াউৰ ৰহমানৰ সামৰিক শাসনৰ অধীনত ধৰ্মনিৰপেক্ষতাক ৰাষ্ট্ৰৰ অন্যতম নীতি হিচাপে আঁতৰাই ইছলামক ৰাষ্ট্ৰ ধৰ্ম হিচাপে সন্নিৱিষ্ট কৰিবলৈ সংবিধান সংশোধন কৰা হয়। তেওঁৰ শাসন ব্যৱস্থাক সমৰ্থন কৰা ইছলামিক দল আৰু গোটক সন্তুষ্ট কৰিবলৈ এই কাম কৰা হৈছিল।

১৯৮৮ চনত আন এজন সামৰিক শাসক জেনেৰেল এইচ এম এৰশ্বাদে সংবিধানখন আৰু সংশোধন কৰি ইছলামক "ৰাষ্ট্ৰীয় ধৰ্ম" হিচাপে গঢ়ি তুলিছিল আৰু আইনী ব্যৱস্থাত ইছলামিক বিধান প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। এই সংশোধনীসমূহক উচ্চতম ন্যায়ালয়ত প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল ধৰ্মনিৰপেক্ষ কৰ্মী আৰু গোটসমূহে। তেওঁলোকে যুক্তি দিছিল যে এই সংশোধনীসমূহে মূল সংবিধানৰ মৌলিক গাঁথনি আৰু মনোভাৱক উলংঘা কৰিছে।

২০১০ চনত উচ্চতম ন্যায়ালয়ে এই সংশোধনীসমূহক অবৈধ আৰু অসাংবিধানিক বুলি ঘোষণা কৰে আৰু ধৰ্ম নিৰপেক্ষতাক ৰাষ্ট্ৰৰ অন্যতম নীতি হিচাপে পুনৰ প্ৰত্যাৱৰ্তন ঘটায়। কিন্তু বাংলাদেশৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ে ইছলামক "ৰাষ্ট্ৰৰ ধৰ্ম" বুলিও সমৰ্থন আগবঢ়ায় আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা সংবিধানৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ চৰিত্ৰত কোনো প্ৰভাৱ নপৰে বা অন্য ধৰ্মৰ অধিকাৰ খৰ্ব কৰা নহয় বুলি ৰায় প্ৰদান কৰে।

সংবিধানৰ পৰা ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আঁতৰোৱাৰ ফলত বাংলাদেশৰ ৰাজনীতি আৰু সমাজিক ক্ষেত্ৰত একাধিক প্ৰভাৱ পৰে। বিশেষকৈ ধৰ্মীয় সংখ্যালঘু আৰু ধৰ্মনিৰপেক্ষ বুদ্ধিজীৱীৰ বিৰুদ্ধে ধৰ্মীয় উগ্ৰবাদ আৰু হিংসাৰ উদ্ৰেক ঘটে। বিবাহ, বিবাহ বিচ্ছেদ আৰু উত্তৰাধিকাৰ আদি ব্যক্তিগত বিষয়ত ধৰ্মীয় আইন জাপি দিয়াৰ ফলত গণতন্ত্ৰ আৰু মানৱ অধিকাৰৰ ওপৰতো প্ৰভাৱ পৰে। ধৰ্মনিৰপেক্ষ সংবিধান আৰু বৃহৎ হিন্দু জনসংখ্যা থকা চুবুৰীয়া ভাৰতৰ সৈতেও উত্তেজনা বৃদ্ধি পায়।

সংবিধানত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা পুনৰুদ্ধাৰক বহুত্ববাদী আৰু সহনশীল জাতি হিচাপে বাংলাদেশৰ পৰিচয় আৰু ঐতিহ্য পুনৰ উদ্ধাৰৰ দিশত এক পদক্ষেপ হিচাপে বহুতে আদৰণি জনাইছিল। কিন্তু ধৰ্মনিৰপেক্ষতা ইছলাম আৰু বাংলাদেশৰ সংস্কৃতিৰ বিৰুদ্ধে বুলি দাবী কৰা একাংশ ইছলামিক দল-গোষ্ঠীৰ প্ৰতিৰোধ আৰু বিৰোধিতাৰ সন্মুখীন হ’বলগীয়া হয়।

নেপালৰ সংবিধান সলনিৰ দীঘলীয়া ইতিহাস

১৭৬৮ চনত একত্ৰীকৰণৰ পিছৰে পৰা নেপালৰ সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তন আৰু ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ এক দীঘলীয়া ইতিহাস আছে। ৰাণা অলিগাৰ্চিৰ শাসনৰ অন্ত পৰা আৰু গণতন্ত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ পিছত ১৯৫১ চনত প্ৰথম লিখিত সংবিধান গ্ৰহণ কৰা হয় নেপালত। কিন্তু অতি সোনকালেই ইয়াৰ ঠাইত ১৯৫৯ চনত নতুন সংবিধান ৰচনা কৰা হয়, য’ত সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্ৰৰ সৈতে সংসদীয় ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়।

১৯৬২ চনত ৰজা মহেন্দ্ৰই সংসদ বিলুপ্ত কৰি নতুন সংবিধান প্ৰৱৰ্তন কৰি ৰজাৰ প্ৰত্যক্ষ শাসন ব্যৱস্থাৰে দলবিহীন ব্যৱস্থা প্ৰতিষ্ঠা কৰে। এই ব্যৱস্থা ১৯৯০ চনলৈকে চলে। কিন্তু তাৰ পিছত ৰাজনৈতিক দল আৰু নাগৰিক সমাজৰ নেতৃত্বত জনতাৰ আন্দোলনে ৰজা বীৰেন্দ্ৰক গণতন্ত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰ কৰিবলৈ বাধ্য কৰায়, যাৰ ফলত সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্ৰৰ সৈতে সংসদীয় ব্যৱস্থা পুনৰ প্ৰতিষ্ঠা কৰা নতুন সংবিধান গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য হয়।

২০০৬ চনত মাওবাদী বিদ্ৰোহী আৰু চৰকাৰী বাহিনীৰ মাজত দশকজোৰা গৃহযুদ্ধৰ অন্তত ৰাজনৈতিক দল আৰু নাগৰিক সমাজৰ নেতৃত্বত আন এক জনপ্ৰিয় আন্দোলনে ৰজা জ্ঞানেন্দ্ৰক প্ৰত্যক্ষ শাসন সমাপ্ত কৰি সংসদ পুনৰ গঠন কৰিবলৈ বাধ্য কৰে। ইয়াৰ পিছত সংসদে ৰাজতন্ত্ৰ বিলুপ্ত কৰি নেপালক ফেডাৰেল গণতান্ত্ৰিক গণৰাজ্য হিচাপে ঘোষণা কৰে। নেপালী জনসাধাৰণৰ আকাংক্ষা আৰু বৈচিত্ৰ্যক প্ৰতিফলিত কৰিব পৰা নতুন সংবিধানৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰিবলৈ ২০০৮ চনত এখন সংবিধান সভা নিৰ্বাচিত হয়।

কিন্তু ৰাজনৈতিক অচলাৱস্থা আৰু ফেডাৰেলিজম, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা, অন্তৰ্ভুক্তি আৰু প্ৰতিনিধিত্ব আদি বিষয়ক লৈ বিভিন্ন দল-সংগঠনৰ মাজত মতানৈক্যৰ বাবে সংবিধান সভাৰ সময়সীমাৰ ভিতৰত নতুন সংবিধান প্ৰণয়ন কৰাত ব্যৰ্থ হৈ ২০১২ চনত ভংগ কৰা হয় আৰু ২০১৩ চনত পুনৰ সংবিধান ৰচনাৰ কাম আৰম্ভ কৰা হয়।

অৱশেষত কেইবাটাও পৰ্যায়ৰ আলোচনা আৰু পৰামৰ্শৰ অন্তত ২০১৫ চনত ৰাষ্ট্ৰপতি ৰাম বৰণ যাদৱে ৰাষ্ট্ৰখনৰ বিধানসমূহৰ প্ৰতি প্ৰান্তীয়তা আৰু অসন্তুষ্টি ব্যক্ত কৰা একাংশ দল-সংগঠনে সাব্যস্ত কৰা প্ৰতিবাদ আৰু বৰ্জনৰ মাজতে এখন নতুন সংবিধান জাৰি কৰে। নতুন সংবিধানে নেপালক পুনৰ্গঠন কৰি সাতখন প্ৰদেশৰ সৈতে ফেডাৰেল গণৰাজ্যলৈ পৰিণত কৰে আৰু সাংবিধানিক ৰাজতন্ত্ৰৰ পৰা গণতন্ত্ৰবাদলৈ, একক ব্যৱস্থাৰ পৰা ফেডাৰেলিজমলৈ আৰু হিন্দু ৰাষ্ট্ৰৰ পৰা ধৰ্মনিৰপেক্ষ ৰাষ্ট্ৰলৈ পৰিৱৰ্তন সম্পূৰ্ণ কৰে।

বছৰ বছৰ ধৰি চলি থকা সংঘাত আৰু অস্থিৰতাৰ অন্তত শান্তি, গণতন্ত্ৰ আৰু উন্নয়নৰ আকাংক্ষাৰ বাবেই নেপালৰ সংবিধান পৰিৱর্তন ঘটিছিল৷ পৰিৱৰ্তিত আঞ্চলিক আৰু বিশ্বব্যাপী প্ৰেক্ষাপট, বিশেষকৈ ভাৰত আৰু চীনৰ প্ৰধান শক্তি হিচাপে উত্থান আৰু গণতন্ত্ৰ আৰু মানৱ অধিকাৰৰ সাৰ্বজনীন মূল্যবোধ হিচাপে প্ৰসাৰেও ইয়াক প্ৰভাৱিত কৰিছিল। নতুন সংবিধানৰ লক্ষ্য আছিল নেপালী জনগোষ্ঠীৰ বৈচিত্ৰময় জাতিগত, ভাষিক, ধৰ্মীয় আৰু সাংস্কৃতিক পৰিচয়ক সন্নিৱিষ্ট কৰা আৰু দেশৰ শাসন আৰু উন্নয়নত তেওঁলোকৰ সম অংশগ্ৰহণ আৰু প্ৰতিনিধিত্ব নিশ্চিত কৰা।

কিন্তু সংবিধান পৰিবৰ্তনৰ ফলত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা বনাম হিন্দু ধৰ্মৰ প্ৰশ্ন, প্ৰাদেশিক সীমা নিৰ্ধাৰণ, মহিলা আৰু সংখ্যালঘুৰ নাগৰিকত্বৰ অধিকাৰ, ন্যায়পালিকাৰ আৰু সেনাৰ ভূমিকা, আৰু কাৰ্যকৰীকৰণ আদি বহুতো প্ৰত্যাহ্বান আৰু বিতৰ্কৰো সন্মুখীন হ’বলগীয়া হৈছিল ফেডাৰেলিজমে। নতুন সংবিধানৰ বাবে দেশৰ একাংশ অঞ্চলত বিশেষকৈ ভাৰতৰ সীমান্তৱৰ্তী দক্ষিণ সমভূমি অঞ্চলত হিংসাত্মক প্ৰতিবাদ আৰু সংঘৰ্ষৰ সৃষ্টি হয়, য’ত মধেচীসকলে সংবিধানৰ দ্বাৰা বৰ্জন আৰু বৈষম্যৰ সন্মুখীন হোৱাৰ অভিযোগ তুলি প্ৰতিবাদ সাব্যস্ত কৰে। এই প্ৰতিবাদৰ ফলত ভাৰতৰ পৰা অহা অত্যাৱশ্যকীয় সামগ্ৰীৰ অৱৰোধৰ ফলত মানৱীয় সংকটৰ সৃষ্টি হয় আৰু নেপাল আৰু ভাৰতৰ মাজত সম্পৰ্ক বিনষ্ট হৈ পৰে।

দক্ষিণ আফ্ৰিকাই বৰ্ণবৈষম্যৰ অন্ত পেলাবলৈ কেনেকৈ সলনি কৰিছিল সংবিধান?

দক্ষিণ আফ্ৰিকাত ১৯৪৮ চনৰ পৰা ১৯৯৪ চনলৈকে বলবৎ কৰা হৈছিল বৰ্ণবৈষম্য ব্যৱস্থা। বৰ্ণবৈষম্যৰ অধীনত সংখ্যাগৰিষ্ঠ কৃষ্ণাংগ জনসাধাৰণক ভোটদান, শিক্ষা, যাত্ৰা আৰু নাগৰিকত্ব লাভৰ ক্ষেত্ৰত হেঙাৰৰ সৃষ্টি কৰিছিল। বৰ্ণবৈষম্যই দেশখনক বিভিন্ন বৰ্ণগোষ্ঠীৰ বাবে পৃথক অঞ্চল আৰু গৃহভূমিত বিভক্ত কৰি বৈষম্য আৰু অত্যাচাৰৰ এক অমানৱীয় পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰিছিল।

বৰ্ণবৈষম্যৰ বিৰুদ্ধে সংগ্ৰামৰ নেতৃত্ব দিছিল আফ্ৰিকান নেচনেল কংগ্ৰেছ (এএনচি), পান আফ্ৰিকানিষ্ট কংগ্ৰেছ (পিএচি), কৃষ্ণাংগ চেতনা আন্দোলন (বিচিএম), ইউনাইটেড ডেম’ক্ৰেটিক ফ্ৰণ্ট (ইউডিএফ) আদি বিভিন্ন ৰাজনৈতিক আৰু সামাজিক আন্দোলনে। এই আন্দোলনসমূহে বৰ্ণবৈষম্য শাসনৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ, ধৰ্মঘট, বৰ্জন, নাগৰিক অবাধ্যতা, আৰু সশস্ত্ৰ প্ৰতিৰোধৰ আয়োজন কৰিছিল। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সমাজৰ পৰাও তেওঁলোকে সমৰ্থন আৰু সংহতি লাভ কৰিছিল, যিয়ে দক্ষিণ আফ্ৰিকাত বৰ্ণবৈষম্যৰ অন্ত পেলাবলৈ নিষেধাজ্ঞা আৰু হেঁচা প্ৰয়োগ কৰিছিল।

১৯৯০ চনত বৰ্ণবৈষম্যৰ পৰা গণতন্ত্ৰলৈ পৰিৱৰ্তন আৰম্ভ হয়, যেতিয়া ৰাষ্ট্ৰপতি এফ ডব্লিউ ডি ক্লাৰ্কে বৰ্ণবৈষম্য বিৰোধী আন্দোলনসমূহৰ ওপৰত আৰোপ কৰা নিষেধাজ্ঞা প্ৰত্যাহাৰ কৰাৰ লগতে ২৭ বছৰ ধৰি কাৰাগাৰত বন্দী হৈ থকা নেলছন মেণ্ডেলাকে ধৰি আন নেতাসকলক মুকলি কৰি দিয়াৰ কথা ঘোষণা কৰে। ইয়াৰ পিছত চৰকাৰ আৰু বিৰোধী দলসমূহৰ মাজত ধাৰাবাহিক আলোচনাৰ ফলত ১৯৯১ চনত ৰাষ্ট্ৰীয় শান্তি চুক্তি আৰু ১৯৯৩ চনত অন্তৱৰ্তীকালীন সংবিধান স্বাক্ষৰিত হয়।

অন্তৱৰ্তীকালীন সংবিধানে ১৯৯৪ চনত দক্ষিণ আফ্ৰিকাত প্ৰথম গণতান্ত্ৰিক নিৰ্বাচনৰ পথ প্ৰশস্ত কৰে। উক্ত নিৰ্বাচনত এএনচি নেতৃত্বাধীন মিত্ৰজোঁটে জয়লাভ কৰে। নেলছন মেণ্ডেলা দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ প্ৰথমজন কৃষ্ণাংগ ৰাষ্ট্ৰপতি হৈ সকলো বৃহৎ দলৰ প্ৰতিনিধিৰে জাতীয় ঐক্যৰ চৰকাৰ গঠন কৰে। অন্তৱৰ্তীকালীন সংবিধানে এখন সাংবিধানিক বিধানো গঠন কৰে, যাক দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ বাবে নতুন সংবিধানৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰাৰ দায়িত্ব দিয়া হয়।

১৯৯৬ চনত গৃহীত হোৱা এই নতুন সংবিধানখন ১৯৯৭ চনত কাৰ্যকৰী হয়। এইখন বিশ্বৰ অন্যতম প্ৰগতিশীল আৰু সৰ্বাংগীণ সংবিধান হিচাপে বহুলভাৱে গণ্য কৰি অহা হৈছে। এই সংবিধানখনত মানৱ মৰ্যাদা, সমতা, স্বাধীনতা আৰু ন্যায়ক ইয়াৰ মূল মূল্যবোধ হিচাপে সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে। ইয়াৰ উপৰিও সংবিধানখনে সকলো নাগৰিকৰ বাবে অধিকাৰ নিশ্চিত কৰে আৰু নাগৰিক, ৰাজনৈতিক, সামাজিক, অৰ্থনৈতিক, আৰু সাংস্কৃতিক অধিকাৰ সুৰক্ষিত কৰে। ইয়াৰ উপৰিও সংবিধানখনে বৈচিত্ৰ্য আৰু বহুসংস্কৃতিবাদক দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ বাবে শক্তি আৰু ঐক্যৰ উৎস হিচাপে স্বীকৃতি দিয়ে। ইয়াৰ উপৰিও ক্ষমতাৰ পৃথকীকৰণ, নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ভাৰসাম্যৰ ব্যৱস্থা আৰু স্বতন্ত্ৰ ন্যায়পালিকাৰ সৈতে সাংবিধানিক গণতন্ত্ৰৰ সৃষ্টি কৰে।

দক্ষিণ আফ্ৰিকাত সংবিধান সলনি হোৱাৰ লগে লগে বৰ্ণবৈষম্যৰ অন্ত পৰে আৰু দেশখন আৰু ইয়াৰ জনসাধাৰণৰ বাবে মিলন আৰু ৰূপান্তৰৰ নতুন যুগৰ আৰম্ভণি ঘটে। ইয়াৰ উপৰিও অত্যাচাৰ আৰু সংঘাতৰ একেধৰণৰ প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হোৱা আন দেশ আৰু অঞ্চলসমূহক শান্তিপূৰ্ণ আৰু গণতান্ত্ৰিক সমাধানৰ সন্ধানত অনুপ্ৰাণিত কৰে দক্ষিণ আফ্ৰিকাই।

সংবিধান সলনি কৰি কিদৰে ইছলামিক ৰাষ্ট্ৰ হ’ল তুৰস্ক?

সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তন আৰু ৰাজনৈতিক পৰিৱৰ্তনৰ দীৰ্ঘ আৰু জটিল ইতিহাস থকা এখন দেশ তুৰস্ক। ৬ শতিকা ধৰি বিশাল অঞ্চলত শাসন কৰা অটোমান সাম্ৰাজ্যৰ পতনৰ পিছত ১৯২৩ চনত ধৰ্মনিৰপেক্ষ গণৰাজ্য হিচাপে তুৰস্ক প্ৰতিষ্ঠা কৰা হয়। আধুনিক তুৰস্কৰ প্ৰতিষ্ঠাপক মুস্তাফা কামাল আতাতুৰ্কে তুৰস্কৰ সমাজ, সংস্কৃতি, অৰ্থনীতি আৰু ৰাজনীতিক আধুনিকীকৰণ আৰু পশ্চিমীয়াকৰণৰ লক্ষ্যৰে ধাৰাবাহিক সংস্কাৰৰ প্ৰৱৰ্তন কৰে। ইছলামৰ ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক কৰ্তৃত্ব হিচাপে পৰিগণিত বিদ্ৰোহকো তেওঁ বিলুপ্ত কৰিছিল।

কিন্তু আতাতুৰ্কৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ দৃষ্টিভংগীয়ে তুৰ্কী সমাজৰ একাংশ লোকৰ প্ৰতিৰোধ আৰু বিৰোধিতাৰ সন্মুখীন হৈছিল, বিশেষকৈ ধৰ্মীয় ৰক্ষণশীল দল-সংগঠনসমূহে তেনে কাৰ্যক লৈ আপত্তি দৰ্শাইছিল। তেওঁলোকে ঘৰুৱা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিষয়ত তুৰস্কৰ বাবে অধিক ইছলামিক পৰিচয় আৰু ভূমিকাৰ পোষকতা কৰিছিল। তুৰস্কৰ ৰাজনীতি আৰু প্ৰতিষ্ঠানত আধিপত্য বিস্তাৰ কৰা ধৰ্মনিৰপেক্ষ অভিজাত শ্ৰেণীকো প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল তেওঁলোকে।

১৯৩৮ চনত আতাতুৰ্কৰ মৃত্যুৰ পিছত তুৰস্কত ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু ইছলামবাদৰ মাজৰ উত্তেজনা অধিক স্পষ্ট হৈ পৰে। তুৰস্কই কেইবাটাও সামৰিক অভ্যুত্থান আৰু হস্তক্ষেপৰ সন্মুখীন হয় যাৰ লক্ষ্য আছিল ধৰ্মনিৰপেক্ষতাক ৰক্ষা কৰা আৰু ইছলামিক শক্তিক ক্ষমতা লাভ কৰাত বাধা দিয়া। শেহতীয়াকৈ ইছলামক অধিক মান্যতা প্ৰদান কৰাৰ বাবেই ২০১৬ চনত সেনাবাহিনীৰ এটা দলে ৰাষ্ট্ৰপতি ৰেচেপ টাইপ এৰডোগানৰ চৰকাৰ উফৰাই পেলাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।

২০০৩ চনত ক্ষমতালৈ অহাৰ পিছৰে পৰা এৰডোগানৰ চৰকাৰে তুৰস্কৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ সংবিধান আৰু গণতান্ত্ৰিক ব্যৱস্থাক ভেঙুচালি কৰাৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈ আহিছে। ধৰ্মনিৰপেক্ষ, উদাৰবাদী, কুৰ্দ, সাংবাদিক, শিক্ষাবিদ, কৰ্মী, ন্যায়াধীশ আদিৰ মতানৈক্য আৰু বিৰোধিতাকো তেওঁ দমন কৰিছে। এৰডোগানৰ অন্যতম বিতৰ্কিত পদক্ষেপ আছিল ২০১৭ চনত তুৰস্কৰ সংবিধান গণভোটৰ জৰিয়তে সলনি কৰিবলৈ গ্ৰহণ কৰা পদক্ষেপ। য’ত তেওঁক ৰাষ্ট্ৰপতি হিচাপে ব্যাপক ক্ষমতা প্ৰদান কৰা হৈছিল। 

সাংবিধানিক সংশোধনীৰ ফলত সংসদীয় ব্যৱস্থাটো বিলুপ্ত কৰি ইয়াৰ ঠাইত কাৰ্যবাহী ৰাষ্ট্ৰপতিত্বৰ ব্যৱস্থা কৰা হয় আৰু এৰডোগানক বিধায়িনী দল, ন্যায়পালিকা, সামৰিক বাহিনী আৰু অন্যান্য ৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰদান কৰে। ইয়াৰ উপৰিও তেওঁৰ কাৰ্যকালৰ সীমা বৃদ্ধি কৰি ২০২৯ চনলৈকে আৰু দুটা কাৰ্যকালৰ বাবে নিৰ্বাচনত অৱতীৰ্ণ হোৱাৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে।

এৰডোগানৰ সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তনৰ সমৰ্থকসকলে যুক্তি দিছিল যে ইয়াৰ দ্বাৰা আভ্যন্তৰীণ আৰু বাহ্যিক প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈ থকা তুৰস্ক অধিক সুস্থিৰ আৰু শক্তিশালী হৈ পৰিব। তেওঁলোকে লগতে দাবী কৰে যে ইয়াৰ দ্বাৰা ধৰ্মীয় আৰু ৰক্ষণশীল তুৰ্কীৰ গৰিষ্ঠসংখ্যক লোকৰ ইচ্ছা আৰু আকাংক্ষা প্ৰতিফলিত হ’ব।

কিন্তু এৰডোগানৰ সাংবিধানিক পৰিৱৰ্তনৰ বিৰোধীসকলে যুক্তি দিছিল যে ইয়াৰ ফলত তুৰস্কত স্বৈৰাচাৰী, দুৰ্নীতিগ্ৰস্ত আৰু বিচ্ছিন্ন শাসন ব্যৱস্থাই জনসাধাৰণৰ জীৱন বিপন্ন কৰি তুলিব। গণতন্ত্ৰ, মানৱ অধিকাৰ আৰু আইনৰ শাসনৰ আদৰ্শৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত তুৰস্কৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষ গণৰাজ্যৰ নীতি আৰু মূল্যবোধক ইয়াৰ দ্বাৰা উলংঘা কৰা হ’ব বুলিও তেওঁলোকে দাবী কৰে। জৰুৰীকালীন অৱস্থাৰ অধীনত আৰু সংবাদ মাধ্যমৰ ব্লেকআউটৰ মাজতে অনুষ্ঠিত হোৱা গণভোটৰ বৈধতা আৰু ন্যায়পৰায়ণতাক লৈয়ো তেওঁলোকে প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰে৷

ধৰ্মনিৰপেক্ষতা শব্দটো আঁতৰাবলৈ ভাৰতৰ সংবিধান সলনি কৰিব পাৰিনে?

স্বাধীনতাৰ পৰৱৰ্তী কালৰ পৰাই ভাৰতক হিন্দু ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ দাবী জনাই আহিছে ৰাষ্ট্ৰীয় জনসংঘকে ধৰি হিন্দুত্ববাদী সংগঠনসমূহে। বিশেষকৈ ২০১৪ চনত হিন্দুত্ববাদী এজেণ্ডাৰে বিজেপি ক্ষমতালৈ অহাৰ পিছত সমগ্ৰ দেশক পুনৰ এবাৰ হিন্দু ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰাৰ দাবী তীব্ৰতৰ হৈ পৰে। শাসকীয় নেতা-মন্ত্ৰী, হিন্দু ধৰ্মগুৰু অনেকেই ভাৰতক হিন্দু ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে গঢ় দিয়াৰ পোষকতা কৰি মুকলিকৈ নিজৰ মত প্ৰকাশ কৰাৰ সুযোগ লাভ কৰে। 

১৯৪৭ চনত ব্ৰিটিছ ঔপনিৱেশিক শাসনৰ পৰা স্বাধীনতা লাভ কৰাৰ পিছত ১৯৫০ চনত ভাৰতৰ সংবিধান গৃহীত হয়। সংবিধানে ভাৰতক সাৰ্বভৌম গণতান্ত্ৰিক গণৰাজ্য হিচাপে ঘোষণা কৰি সকলো নাগৰিকৰ মৌলিক অধিকাৰ আৰু স্বাধীনতাৰ নিশ্চয়তা প্ৰদান কৰে। সংবিধানত ৰাষ্ট্ৰ নীতিৰ নিৰ্দেশনামূলক নীতিও নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল, যিবোৰ চৰকাৰৰ বাবে সমাজ কল্যাণ আৰু ন্যায়ৰ প্ৰসাৰৰ বাবে অবাধ্য নিৰ্দেশনা।

১৯৭৬ চনত প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীৰ জৰুৰীকালীন শাসনৰ সময়ত সংবিধান সংশোধন কৰি প্ৰস্তাৱনাত "সমাজবাদী" আৰু "ধৰ্মনিৰপেক্ষ" শব্দ সন্নিবিষ্ট কৰা হয়, যিটো সংবিধানৰ প্ৰস্তাৱনামূলক বক্তব্য। ইন্দিৰা গান্ধীৰ চৰকাৰৰ মতাদৰ্শ আৰু নীতিক প্ৰতিফলিত কৰাৰ বাবে আৰু বিৰোধী দল-সংগঠনে সৃষ্টি কৰা প্ৰত্যাহ্বান প্ৰতিহত কৰিবলৈ এই কাম কৰা হৈছিল।

এই সংশোধনীক একাংশই অপ্ৰয়োজনীয় আৰু অগণতান্ত্ৰিক বুলি সমালোচনা কৰি কয় যে এই সংশোধনী সঠিক বিতৰ্ক আৰু পৰামৰ্শ অবিহনে কৰা হৈছিল। কিন্তু সংবিধানৰ মূল মনোভাৱ আৰু মূল্যবোধৰ সৈতে সামঞ্জস্যপূৰ্ণ বুলি কংগ্ৰেছ তথা অনেকে সংবিধানৰ ধৰ্মনিৰপেক্ষতাক সমৰ্থন জনাই আহিছে।

প্ৰস্তাৱনাত "ধৰ্মনিৰপেক্ষ" শব্দটোৰ অৰ্থ হ'ল ভাৰতৰ চৰকাৰী ৰাষ্ট্ৰ ধৰ্ম নাই আৰু সকলো ধৰ্মকে ৰাষ্ট্ৰৰ দ্বাৰা সমানে সন্মান আৰু সুৰক্ষা প্ৰদান কৰা হয়। ইয়াৰ অৰ্থ এইটোও যে ধৰ্মৰ ভিত্তিত কোনো ধৰণৰ বৈষম্য বা পক্ষপাতিত্ব নাই আৰু ধৰ্ম আৰু ৰাষ্ট্ৰৰ কাম-কাজৰ মাজত পাৰ্থক্য আছে।

প্ৰস্তাৱনাত উল্লেখ কৰা "ধৰ্মনিৰপেক্ষ" শব্দটো সংবিধানৰ মৌলিক গাঁথনি বা সাৰমৰ্মৰ অংশ নহয়, যিদৰে উচ্চতম ন্যায়ালয়ে ১৯৭৩ চনত কেছাৱানন্দ ভাৰতী বনাম কেৰালা ৰাজ্যৰ গোচৰত গ্ৰহণ কৰিছিল। মূল গাঁথনি মতবাদত কোৱা হৈছে যে কিছুমান বৈশিষ্ট্য বা সংবিধানৰ নীতিসমূহ ইমানেই মৌলিক আৰু অপৰিহাৰ্য যে সংসদে সংশোধন বা পৰিৱৰ্তন কৰিব নোৱাৰে। উচ্চতম ন্যায়ালয়ে এনে কিছুমান বৈশিষ্ট্য বা নীতি যেনে গণতন্ত্ৰ, ফেডাৰেলিজম, ন্যায়িক পৰ্যালোচনা, আইনৰ শাসন আদি চিনাক্ত কৰিছে যদিও নিৰ্দিষ্ট বা বিস্তৃত তালিকা দিয়া নাই।

গতিকে তাত্ত্বিকভাৱে ভাৰতৰ সংবিধান সলনি কৰি প্ৰস্তাৱনাৰ পৰা "ধৰ্মনিৰপেক্ষ" শব্দটো আঁতৰোৱা সম্ভৱ, কিয়নো ই মৌলিক গাঁথনিৰ অংশ নহয়। কিন্তু কাৰ্যকৰীভাৱে ই অতি কঠিন আৰু সম্ভাৱনাহীন, কিয়নো ইয়াৰ বাবে সংসদৰ দুয়োটা সদনৰ দুই তৃতীয়াংশ সংখ্যাগৰিষ্ঠতাৰে সাংবিধানিক সংশোধনী বিধেয়ক গৃহীত কৰি কমেও আধা ৰাজ্যই অনুমোদন দিব লাগিব। তদুপৰি এনে পদক্ষেপৰ বাবে বিভিন্ন ৰাজনৈতিক দল, নাগৰিক সমাজৰ গোট আৰু ধৰ্মীয় সংখ্যালঘুৰ পৰা তীব্ৰ বিৰোধিতা আৰু প্ৰতিৰোধৰ সন্মুখীন হ’ব লাগিব, যিয়ে ইয়াক নিজৰ অধিকাৰ আৰু পৰিচয়ৰ ওপৰত আক্ৰমণ হিচাপে ল’ব পাৰে।

চৰকাৰে 'ইণ্ডিয়া’ক ভাৰতলৈ কেনেকৈ সলনি কৰিব বিচাৰিছে?

ভাৰতৰ একাংশ লোকে দেশৰ চৰকাৰী নামটো 'ইণ্ডিয়া’ৰ পৰা সলনি কৰি ক্ৰমে প্ৰাচীন সংস্কৃত বা পাৰ্চী শব্দৰ পৰা উদ্ভৱ হোৱা ভাৰত বা হিন্দুস্তানলৈ সলনি কৰিবলৈ দাবী জনাই আহিছে। তেওঁলোকৰ মতে এই নামবোৰে ভাৰতৰ থলুৱা সংস্কৃতি আৰু ইতিহাসক প্ৰতিফলিত কৰে, ইয়াৰ বিপৰীতে 'ইণ্ডিয়া’ হৈছে ইংৰাজ ঔপনিৱেশিক শাসকসকলে দিয়া নাম।

একাংশ সংবাদ মাধ্যমৰ বাতৰি অনুসৰি, ভাৰতৰ স্বাধীনতাৰ ৭৫ বছৰীয়া জয়ন্তীৰ লগত সংগতি ৰাখি ছেপ্টেম্বৰৰ ১৮ তাৰিখৰ পৰা অনুষ্ঠিত হ’বলগীয়া সংসদৰ বিশেষ অধিৱেশনৰ সময়ত প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ চৰকাৰে 'ইণ্ডিয়া’ নাম সলনি কৰি ভাৰত কৰাৰ বাবে এক বিধেয়ক উত্থাপন কৰিব পাৰে বুলি জল্পনা-কল্পনাৰ সৃষ্টি হৈছে। বিধেয়কখনে ভাৰতীয় মুদ্ৰাৰ নাম 'ইণ্ডিয়ান ৰুপি’ৰ সলনি 'ভাৰতীয় ৰূপিয়া’ আৰু 'ইণ্ডিয়ান অ’চেন’ৰ নাম 'ভাৰতীয় অ’চেন’লৈ সলনি কৰাৰ প্ৰস্তাৱো আগবঢ়াব পাৰে।

এই পদক্ষেপৰ সমৰ্থকসকলে দাবী কৰে যে ই ভাৰতীয়সকলৰ মাজত গৌৰৱ আৰু দেশপ্ৰেমৰ ভাৱ জগাই তুলিব আৰু ভাৰতৰ সাৰ্বভৌম আৰু প্ৰাচীন জাতি হিচাপে পৰিচয় দৃঢ় কৰিব। ইয়াৰ উপৰিও ম্যানমাৰ (পূৰ্বতে বাৰ্মা), জিম্বাব’ৱে (পূৰ্বতে ৰোডেছিয়া), ইৰাণ (পূৰ্বতে পাৰস্য) আদি অন্যান্য দেশৰ উদাহৰণো অনেকেই দাঙি ধৰিছে।

কিন্তু এই পদক্ষেপৰ বিৰোধীসকলে যুক্তি আগবঢ়ায় যে ইয়াৰ দ্বাৰা ভাৰতৰ ভিতৰত আৰু বাহিৰত বিভ্ৰান্তি আৰু বিতৰ্কৰ সৃষ্টি হ’ব। তেওঁলোকৰ মতে দেশৰ নাম সলনি কৰাটো কোনো তুচ্ছ বিষয় নহয়, কিয়নো ইয়াৰ লগত আইনী, প্ৰশাসনিক, কূটনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক প্ৰভাৱ জড়িত হৈ থাকে। তেওঁলোকে লগতে আঙুলিয়াই দিয়ে যে ভাৰতৰ সংবিধানত আৰু কেইবাটাও ভাষাত 'ইণ্ডিয়া’ হিচাপে ইতিমধ্যে স্বীকৃতি পোৱা গৈছে, আৰু এটা নাম আনৰ ওপৰত জাপি দিয়াৰ প্ৰয়োজন নাই। এই পদক্ষেপৰ উদ্দেশ্য আৰু সময়ৰ ওপৰতো তেওঁলোকে প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰে, কিয়নো ইয়াক ৰাজনৈতিক ছলনা বা দেশখনে সন্মুখীন হোৱা প্ৰকৃত সমস্যাৰ পৰা বিচলিত হোৱা বুলি গণ্য কৰা হ’ব পাৰে।

অধিকাংশ দেশৰে সংবিধান স্থিৰ বা নিৰ্দিষ্ট নহয়, ইয়াৰ বিপৰীতে হয় গতিশীল আৰু নমনীয়। সংবিধান মানুহৰ পৰিৱৰ্তিত প্ৰয়োজন, মূল্যবোধ আৰু আকাংক্ষা আৰু সাংবিধানিক প্ৰসংগক প্ৰতিফলিত কৰিবলৈ সময়ৰ লগে লগে সলনি হ’ব পাৰে। কিন্তু সংবিধান সলনি কৰাটো কোনো সহজ বা পলকতে কৰিব পৰা কামো নহয়, কিয়নো ইয়াৰ লগত জড়িত হৈ থাকে আইনী, ৰাজনৈতিক আৰু নৈতিক বিষয় আৰু প্ৰভাৱ। ইয়াৰ বাবে বিভিন্ন অংশীদাৰ আৰু ক্ষমতাসীন চৰকাৰৰ মাজত সহমত আৰু আপোচ কৰাৰ লগতে আইনৰ শাসন আৰু গণতান্ত্ৰিক নীতিৰ প্ৰতি সন্মানৰ প্ৰয়োজন। সংবিধান সলনি কৰিলে এখন দেশ আৰু ইয়াৰ জনসাধাৰণৰ স্থিতিশীলতা আৰু উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰতো উল্লেখযোগ্য পৰিৱৰ্তন ঘটিব পাৰে বুলিও সংবিধান বিশেষজ্ঞসকলে মত পোষণ কৰি আহিছে।